Morgunblaðið - 11.12.1990, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 11. DESEMBER 1990
Sagnalist og sögugleði
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Eyjólfur Guðmundsson á Hvoli:
MINNINGAR ÚR MÝRDAL.
Fyrra bindi. 180 bls. Örn og Örl-
ygur. 1990.
Fyrsta bók Eyjólfs Guðmunds-
sonar, Afi og amma, kom út 1941.
Halldór Laxness gat hennar afar
lofsamlega. Að fá uppáskrift frá
þvílíkum manni jafngilti reisupassa
til frambúðar. Síðan fylgdu fleiri
bækur frá Eyjólfi sem allar hlutu
góðar viðtökur. Nú koma þessar
endurminningar fyrir almennings
sjónir, seint og um síðir. Eyjólfur
lét þær eftir sig; entist ekki aldur
til að ganga frá þeim tii útgáfu.
Þórður Tómasson hefur búið bókina
til prentunar. Reyndar var hann
sjálfkjörinn til þess verks. Hann
þekkti Eyjólf, er vel kunnugur í
sveit hans, og fáir munu skilja betur
tungutak þessa mýrdælska sagna-
manns. Eyjólfur hafði ekki gefið
þessum endurminningum heiti.
Nafnið er Þórðar.
Eyjólfur var af kynslóð þeirri sem
Jónas Jónsson kallaði aldamóta-
félags. Og sveitarblaði hélt hann
úti sem gustaði af. Margur eldri
bóndinn leit svo til að allur þessi
fyrirgangur mundi draga fólk frá
vinnu, auka sjálfræði og heimtu-
frekju og þar með lama sjálfsbjarg-
arviðleitni sveitarbúa. En þjóðfélag-
ið var að breytast. Aldahvörf voru
í vændum. Og kennarinn ungi hafði
tímann með sér.
Ritstörfm voru Eyjólfí fullkomið
aukastarf. Sjötíu og eins árs var
hann orðinn þegar fyrsta bók hans
kom út. Samt liggur eftir hann
næstum eins mikið og eftir margan
atvinnuskríbentinn nú á dögum.
Hvenær gafst honum tóm til starf-
ans? Þórður Tómasson svarar því:
»Kunnugir segja að aldrei kæmi
hann svo inn til hvíldar frá bústörf-
um að hann tæki ekki pennann og
festi á blað það sem á hugann sótti
hverju sinni.« Þar að auki átti hann
»auðvelt með að setja æviferil sinn
á svið«.
Vant er að giska á hversu rit
Eyjólfs höfða til lesenda nú á dög-
um. En orð þau, sem Laxness hafði
um hann fyrir fimmtíu árum, standa
að mínu viti óhögguð.
IÐUNN hefur gefið út bókina
Kristján eftir Garðar Sverrisson.
í kynningu útgefanda segir: „í
bókinni er dregin upp rauntrú.mynd
af Kristjáni Jóhannssyni óperu-
söngvara og hann segir þar sögu
sína frá bernskudögum á Akureyri
uns hann stendur á sviði þekktasta
óperuhúss heims. Þetta er hreinskil-
in frásögn og einlæg, þar sem Krist-
ján kemur til dyranna eins og hann
er klæddur.
Maðurinn, eldhuginn og listamað-
urinn Kristján Jóhannsson er við-
fangsefni þessarar tæpitungulausu
frásagnar. Hér lýsir hann af ein-
lægni æsku sinni og uppvexti, þar
sem ekki ríkti alltaf dúnalögn, og
segir einnig frá námi sínu á Italíu
og söngferlinum heima og erlendis,
frá vonbrigðum sínum og glæstum
sigrum á sviði og utan þess, frá
töfraljóma sviðsljósanna og skugg-
um öfundar og umtals, en ekki síst
frá ást og sorgum í stormasömu lífí
litríks listamanns."
Bókin er prentuð i Odda hf.
menn. En þá átti hann við menn
sem komnir voru á fullorðinsaldur
þegar nýja öldin gekk í garð. Eyjólf-
ur stóð þá á þrítugu. Minningarnar
hefjast 1892 í Mosfellssveit. Eyjólf-
ur sýnist þá hafa ætlað að hefja
langskólanám. En margt fer öðru-
vísi en ætlað var. Svo bar nefnilega
við að faðir hans hafði brugðið sér
austur í Mýrdal. Meðal annars hafði
hann þær fréttir að færa að hann
hefði ráðið piltinn til barnakennslu
þar í sveit veturinn næsta. Skyldi
Eyjólfur kenna í fimm mánuði og
fá 60 krónur í kaup, auk fæðis og
húsnæðis. Það svaraði þá til árs-
kaups vinnumanns. Fyrir sömu íjár-
hæð mátti kaupa úrvals reiðhest.
Eyjólfur fór að ráðum föður síns,
annað þótti ekki hæfa. Varla gat
hann þó hlakkað til fararinnar. Fyrri
kennari hafði hrakist frá starfi
vegna þess að hann réð ekki við
strákana. Það er að vísu nokkuð sem
sumir mega reyna, aðrir ekki. Og
ekki var laust við að kennarinn
ungi fyndi fyrir glímuskjálfta þegar
hann hóf kennsluna við frumstæð
skilyrði, vægast sagt. En í Mýrdaln-
um rótfestist Eyjólfur og kenndi sig
við bæ sinn þar eins og títt var um
hans daga.
Kristján Jóhannsson Garðar Sverrisson
Bók um Kristján
Jóhannsson eftir
Garðar Sverrisson
En hvað var það í stíl og frásögn
þessa sjálfmenntaða barnakennara
sem svo mjög höfðaði til ungs og
róttæks rithöfundar og heimsborg-
ara um 1940? Því er auðsvarað. Það
var hin hreina ósvikna íslenska frá-
sagnarlist sem Eyjólfur rækti svo
dyggilega að naumast varð á betra
kosið.
Kjarnmikill stíll Eyjólfs minnir
um sumt á sagnaritun 19. aldar.
Frásögn hans er gagnorð, blæ-
brigðarík og hvarvetna með nota-
legri gamansemi, en eigi að síður
hrein og bein. Og teprulaus með
öllu. Þótt Eyjólfur sé hvergi yfir-
máta"berorður hefur maður á tilfínn-
ingunni að hann reyni ekki að dylj-
ast. Hvarvetna skyggnir hann sögu-
efnið í nálægð. Sýnt er að hann
hefur lagað stíl sinn að talmáli allt
eins mikið og bókmáli. Víða notar
hann orð og orðtök sem nú eru sjald-
gæf orðin, jafnvel torskilin þorra
manna. Vafalaust hafa þau talist
til dagslegs máls í æsku hans. Út-
úrdúrar og eftirþankar eru sparaðir.
Vífílengjur er engar að finna. Ey-
jólfur kemur jafnan beint að efninu,
vafningalaust. En því aðeins. reynd-
ist honum unnt að skrifa þann klára
texta sem raun bar vitni að hann
gat — eins og samtímamenn hans
margir — byggt á frásagnarhefð
sem tók í senn til talmáls og rit-
máls. Menn gátu skrifað sögu af
því að þeir kunnu að segja sögu.
Eyjólfur beitti sér fyrir marg-
víslegri félagsstarfsemi í sveit sinni.
Bæði sakir þess og eins vegna
kennslunnar kynntist hann náið öll-
um sínum sveitungum. Hann kom
inn á flest eða öll heimili sveitarinn-
ar og lýsir mörgum þeirra náið, fólki
og heimilislífi. Samstarfíð virðist
hafa gengið að óskum og ber hann
sveitungunum vel söguna, velflest-
um. Auðvitað lenti hann í árekstr-
um, hjá því varð ekki komist. Því
ekki eru allir sauðir hvítir. Ekki
reynir hann heldur að láta sem svo
hafi verið. Hann vildi brydda upp á
ýmiss konar nýjungum. Sumir tóku
þeim vel, aðrir miður; einkum eldri
bændur; hafa þá skóðað bægsla-
ganginn í þessum unga manni sem
yfirlæti og afskiptasemi. Oflugar
félagsmálahreyfingar fóru þá um
landið, sjálfstæðisbaráttan, bindind-
ishreyfíngin en síðan ungmennafé-
lagshreyfíngin svo nokkuð sé nefnt.
Fátækt var almenn í sveitum,
sums staðar sár örbirgð. Fundi sína
og samkomur urðu Mýrdælingar að
halda í heimahúsum eða í hellum.
Eyjólfur beitti sér snemma fyrir
byggingu samkomuhúss. Þess hátt-
ar kostaði fé. Þrautalaust gekk það
ekki sem geta má nærri.
Fjöldi fólks kemur við sögu í
minningum þessum. Skrítnir karlar
og kerlingar voru á hvetju strái.
Eyjólfur Guðmundsson
Margur bar úfínn skráp vegna lang-
varandi harðræðis og kvalræðis.
Eyjólfur fór að þessu fólki með
lempni og lagni og tókst oft að vinna
á sitt band þá sem þverir voru í
fyrstu. Hann vildi hafa líf og fjör í
kringum sig og efla menningu sveit-
arbúa. í því skyni beitti hann sér
meðal annars fyrir stofnun lestrar-
GLÆSILEGT
fÓLAHLAÐBORÐ
Á GÓÐU VERÐI
ú þegar jólin eru í nánd færist jóla-
stemmningin yfir Skrúð. Þar er
gestum og gangandi boðið upp á
stórglæsilegt jólahlaðborð, heitt og kalt,
á hagstæðu verði. Jólahlaðborðið er á boð-
stólum í hádeginu frá kl. 12-14 á 1400 kr.
og á kvöldin frá kl. 18-22 á 1900 kn
Aö sjálfsögðu er jólaglögg svo alltaf til reiðu.
i Ath. Feðgarnir Jónas Dagbjartsson og
Jl Jónas Þórir leika jólatónlist öll kvöld.
Skrúður kemur öllum í jólaskapið!
Inojrely
lofargóðu!
HEIMILISLEG HUGTÖK
_______Myndlist
Eiríkur Þorláksson
Í þessum mánuði ákafra pólit-
ískra væringa, fjárhagsþrenginga
og loks jólainnkaupa er frískandi
að líta stutta stund í aðrar áttir.
Á sama hátt og Gallerí Sævars
Karls í Bankastræti hefur oft áður
með sýningúm sínum boðið upp á
góða hvíld frá amstri dagsins (auk
þess sem útsýnið er ágætt), hefur
nú ungur listamaður, Daníel
Magnússon, sett þar upp fímm
verk sem hann nefnir „minnis-
varða heimilislegra hugtaka".
Daníel stundaði nám við Mynd-
lista- og handíðaskólann 1983-87,
og auk sýningar sem hann setti
upp í Nýlistasafninu á síðasta ári,
hefur hann tekið þátt í nokkrum
samsýningum, og verk hans
skreyttu m.a. veggi menntamála-
ráðuneytisins fyrr á þessu hausti.
Daníel hefur greinilega mikinn
áhuga á að velta fyrir sér hug-
myndum og hugtökum, þýðingu
þeirra í hinu daglega lífí og hinni
sjónrænu útfærslu þeirra; hann
gerir sér hins vegar engar grillur
um háleitt eðli slíkra verka, eins
og hin súrrealíska tilvitnun sem
hann hefur valið sýningunni ber
með sér: „ ... Raunverulega eru
myndir hvorki góðar né slæmar,
þær eru í eðli sínu natural, eins
og fingrafar sem hinn glaðvaknaði
og allsgáði kviðdómur notar til að
ákvarða sína eigin sekt eða sak-
leysi ....“ (Viktor Staalhanzk,
1923).
Hin heimilislegu hugtök sem
Daníel fjallar um eru ekki skápa-
skipulag eða val á mynstri kristal-
vasa. „Hraðlest lyginnar" fjallar
um eina af ókræsilegri afurðum
eldhúsumræðnanna, lygasöguna,
og hvað þarf til hennar; stóra
skyttu í vefstól (til að vefa lygavef-
inn), nálar (til að bæta í því sem
á vantar) og þau hugtök sem þarf
til að þetta falli allt vel saman:
Vilja, hefnd, vonleysi, ótta, sköp-
un, spurningar, sektarkennd ...
Þetta er allt hægt að loka niðri í
kassa, en er tilbúið til notkunar
(aftur) hvenær sem er.
í þessu verki hefur listamaður-
inn tekið í notkun efni sem hann
kallar á afar smekklegan hátt eld-
húsfílabein. Þetta efni nýtur sín
enn betur í hinu munúðarfulla
verki „Libido" sem svignar undan
heftri kynorkunni — sem er vissu-
lega einnig heimilislegt hugtak,
ekki satt?
íslendingum er ákaflega annt
um veðrið og umræður um það
marka allt þjóðlífíð á stundum.
Tvö verk hér minna á þetta. Allir
hafa heyrt um „Stofuveður" (en
hafa ef til vill ekki séð það fyrir
sér fest niður á þennan hátt), en
færri geta ímyndað sér „látið“
veðurfar og hvernig er hægt að
ganga frá því í líkkistu - en það
er einmitt það sem Daníel gerir í
„Vcðurlík".
Þessi litla sýning er krydd í til-
veruna og upplífgandi fyrir alla
sem inn koma, og væri auðveldur
viðkomustaður fyrir vegfarendur
um Laugaveg og Bankastræti á
jólavertíðinni, en sýningin mun
opin fram á Þorláksmessu.