Morgunblaðið - 23.10.1997, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 23. OKTÓBER 1997 37
LISTIR
Að heyra með
augunum
FRÆÐIRJT
S á 1 f ræði
SÁLFRÆÐI RITMÁLS
OGTALMÁLS
eftir Jörgen Pind. Háskólaútgáfan,
1997, 302 síður.
HIN svokallaða skynjunarsál-
fræði mun vera jafngömul sálfræð-
inni og markar reyndar upphaf
sálfræðinnar sem sjálfstæðrar vís-
indagreinar. Af tæknilegum orsök-
um er talskynjun tiltölulega nýlegt
viðfangsefni skynjunarsálfræð-
inga. Það er fyrst á seinni hluta
þessarar aldar sem hægt hefur
verið að einbeita sér að rannsókn-
um á því hvernig við nemum talað
mál en lestur hefur aftur á móti
verið eitt vinsælasta rannsóknar-
svið sálfræðinnar frá upphafi. Það
er greinilegt af riti Jörgens Pinds,
prófessors í sálfræði við Háskóla
Islands, að margt hefur gerst í
þessum fræðum frá því að ísak
Jónsson skólastjóri orðaði tengsl
ritmáls og talmáls á þennan hátt
árið 1958: „Sá, sem les, þarf að
læra að heyra með augunum."
Sálfræði rítmáls og talmáls er
allmikið rit að vöxtum. Það skipt-
ist í átta kafla þar sem höfundur
rekur rannsóknir sálfræðinnar á
talmáli og skynjun þess, lestri,
máltöku barna og tengslum rit-
máls og talmáls, sem eru hvorki
augljós né einföld. Hversu flókin
þessi tengsl eru sést kannski best
á því að álitlegur hópur barna nær
aldrei almennilegum tökum á rit-
málinu, þótt þau læri að tala án
teljandi vandkvæða, en talið er að
3-10% barna eigi við einhvers kon-
ar lestrarerfiðleika að stríða. Tal-
málið virðist vera manninum eðlis-
lægt, eins og bandaríski málvís-
indamaðurinn Noam Chomsky hef-
ur haldið fram, en þegar kemur
að því að breyta hljóðunum í skrif-
uð orð er eins og málið vandist,
hvort sem um er að ræða stafrófs-
skrift (eða hljóðaskrift) eins og þá
sem við höfum tileinkað okkur,
myndletur eða atkvæðaskrift.
Þessari bók má skipta í tvo hluta.
í fyrri hlutanum, eða köflum tvö
til fimm (Sjón og heyrn, Talmál,
Talskynjun, Talskynjun bama), er
athyglinni beint að sálfræði talmáls
en í þeim síðari að ritmálinu (Lest-
ur, Lestrarnám og torlæsi). Sömu-
leiðis er fjallað um formfræði rit-
málsins og saga þess rakin frá
myndletri til stafrófsskriftar en slík
táknun málhljóða „er eina leiðin til
þess að tjá allar hugsanir sem
hægt er að tjá í tungumálinu", eins
og það er orðað (167). Eins og Pind
bendir á þá hefur tölvutæknin skipt
sköpun fyrir rannsóknir á talskynj-
un á síðari ámm en þær virðast
hafa leitt í ljós að sú skynjun er
aigjörlega ósjálfráð og að með
manninum hafi þróast einhvers
konar sérhæfð heilastarfsemi sem
sé forsenda talmálsins. Rannsóknir
á talskynjun bama styðja þessar
niðurstöður en höfundur bendir á
að á fyrsta æviárinu eigi sér stað
merkileg þróun; nýfædd böm em
til dæmis afar næm á hljóðkenni
mála og langtum næmari en menn
héldu fyrir fáum ámm. Talskynjun
bama mótast strax í fmmbemsku
löngu áður en þau era sjálf farin
að tala, ef svo má segja, og skipta
þar ef til vill ekki minnstu máli
svokallaðar frumgerðir sem segja
okkur „að því dæmigerðari sem
áreiti eru þeim mun auðveldari er
hin hugræna úrvinnsla þeirra“
(149). Það vekur einnig athygli að
hæfni bama til að
greina mun málhljóða
sem ekki koma við sögu
í þeirra eigin málsamfé-
lagi minnkar strax á
fyrsta ári; mörg hljóð
sem þau geta greint
mun á nýfædd renna
síðar saman fyrir þeim.
Hvers vegna þetta ger-
ist er ekki vitað.
Síðasti kafli bókar-
innar er helgaður lestr-
amámi og torlæsi. Þeir
sem eiga erfitt með
lestur þurfa á aðstoð
að halda til að koma
auga á samband stafa
við málhljóð. Þegar
þessir einstaklingar standa frammi
fyrir texta sjá þeir umferðaröng-
þveiti bókstafa eða „maurahrúgu“,
eins og fram kemur hjá torlæsum
framhaldsskólanema sem vitnað
er til í bókinni. í ljós hefur komið
að vandi torlæsra er ekki sjónrænn
heldur málrænn og tengist náið
hljóðgerð tungumálsins og þeirri
hljóðkerfisvitund sem við þurfum
að búa yfir til að geta lesið texta
vandkvæðalítið. Pind kemst að
þeirri niðurstöðu með hliðsjón af
þeim rannsóknum sem hann rekur
að náið samband sé á milli hljóð-
kerfisvitundar og lestrarnáms.
Áður fyrr byggðust rannsóknir á
talskynjun á þeirri forsendu að
talmálið væri sambærilegt við rit-
málið en eins og rakið er í bókinni
þá hefur komið á daginn að ein-
stök málhljóð renna að meira eða
minna leyti saman í tali, ekki síst
vegna svokailaðrar sammyndunar.
Rannsóknir virðast leiða í ljós að
þroskuð hljóðvitund er ekki beinlín-
is forsenda lestrarnáms heldur öllu
heldur afrakstur þess. Þær benda
til gagnvirkra áhrifa lesturs og
hljóðkerfisvitundar í lestrarnámi;
lestrarnámið eflir þessa hljóðkerf-
isvitund en jafnframt er hægt að
efla hljóðkerfisvitundina hjá ung-
um börnum og undirbúa þau fyrir
lestrarnám. Hljóðkerfisvitundin
spáir með öðrum orðum fyrir um
það hversu fljót börnin eru að
læra að lesa en hún eflist jafn-
framt við lestrarná-
mið.
Jörgen Pind eyðir
töluverðu púðri í skil-
greiningaratriði á
borð við það hvort til
séu ólík afbrigði lestr-
arerfiðleika. Niður-
stöður nýjustu rann-
sókna virðast þó
benda til þess að að-
greining á „eðlilegri"
lestregðu og „óeðli-
legri“ byggist á veik-
um gmnni og að allir
lestregir einstakling-
ar eigi við svipaðan
vanda að etja; Pind
álítur því að rétt sé
að styðjast við hugtakið torlæsi,
„einfaldlega sem heiti fyrir þá sem
eiga erfitt með að læra að lesa,
t.d. á þann hátt að þeir séu langt
á eftir jafnöldmm sínum“ (263).
Hann bendir jafnframt á að engin
töfralausn hafi fundist við torlæsi;
hér sé aðeins ein leið greið: „hún
felst í því að lesa og lesa aftur og
svo enn m,eira“ (263).
Það væri of langt mál að rekja
niðurstöður allra þeirra fjölmörgu
rannsókna sem Jörgen Pind fjallar
um í þessari bók, en þær era marg-
ar áhugaverðar. Á Sálfræði rít-
máls og talmáls má líta sem eins-
konar yfirlitsrit um helstu rann-
sóknir í sálfræði ritmáls og tals,
og sem slík er bókin bæði fróðleg
og aðgengileg; jafnvel þeir sem eru
ekki innvígðir í orðræðusamfélag
sálfræðinnar geta lesið þessa bók
og lært að undrast yfir því að við
skulum yfírhöfuð geta lesið og
gert okkur skiljanleg í töluðu máli.
Umfjöllun Pinds um tengsl ritmáls
og talmáls er ekki aðeins merkileg
heldur er hér einnig fjallað um
hljóðfræði og hljóðeðlisfræði mál-
hljóða á greinargóðan hátt. Það
sem helst mætti út á ritið setja er
að stundum hafa svokallaðar skýr-
ingarmyndir ekki tilætluð áhrif og
sá sem hér skrifar átti stundum
erfiðara með að átta sig á þeim
en textanum sem þeim var ætlað
að varpa ljósi á.
Eiríkur Guðmundsson
Jörgen
Pind
Höfní
Homafirði
RÆKIJR
Sagnfræð!
SAGA HAFNAR
í HORNAFIRÐI
Fyrra bindi. Aðdragandi búsetu og
frumbýlingsár. Homafjarðarbær
1997,389 bls.
SUMARIÐ 1897 hófst fyrst föst
verslun í Hornafirði. Það var í landi
jarðarinnar Hafnarness, vestast á
samnefndu nesi. Þá byggði þar
verslunarhús Ottó Tulinius og sett-
ist þar að ásamt fjölskyldu sinni.
Síðan er liðin ein öld. Myndarlegur
kaupstaður hefur vaxið upp á nesi
þessu með fjölbreyttu mannlífi,
atvinnulífi og menningarlífi. Um-
hverfið er stórbrotið og fagurt og
saga byggðarinnar á marga lund
einstök. Hún á skilið góðan sögu-
mann.
Arnþór Gunnarsson var ráðinn
af bæjarstjórn Hafnar til að rita
þessa sögu og fékk sér til halds
og trausts sögunefnd sem í sátu
Guðbjartur Össurarson, Gunnþóra
Gunnarsdóttir, Salomon Jónsson,
Þorsteinn L. Þorsteinsson, Þór-
gunnur Torfadóttir og síðasta árið
Halldóra Gunnarsdóttir.
Þetta er mikil saga sem gert
er ráð fyrir að verði í tveimum
bindum. Fyrra bindið, sem nú birt-
ist, nær fram til ársins 1939. Bók-
in er tæpar 400 blaðsíður. En text-
inn er raunar mun lengri en blað-
síðutal segir til um, því að brot
er stórt og letur í smærra lagi.
Þetta fyrra bindi skiptist í þtjá
hluta sem hver um sig er í mörgum
köflum. í fyrsta hlutanum er gefið
stutt yfirlit yfir verslunarsögu
Austur-Skaftafellssýslu. Þar er
fyrst litið yfir sögusviðið, síðan
segir frá verslun á Djúpavogi og
Papósi, tilraunum Gránufélagsins
til að versla á Hornafirði, harðind-
um og verslunarkreppu, skamm-
lífu Pöntunarfélagi og litlu langlíf-
ara kaupfélagi (hinu fyrra).
í öðrum hlutanum er lesandinn
leiddur á nesið sem skilur að
Hornafjörð og Skarðsfjörð og ekki
verður heimsótt af sjó nema um
50 m breiðan ós á milli tveggja
sandrifja. Þessi ós var skipstjórn-
armönnum lengi mikill þyrnir í
augum. Við fræðumst um stað-
hætti á nesi þessu og nágrenni
þess, ábúendum, búskap, hlunn-
indum og árabátaútgerð.
Þriðji hlutinn, Saga Hafnar
1897-1939, er langmestur hluti
bókar. Hann er afar efnismikill í
tíu köflum. Mest rúm fá verslunar-
mál og atvinnulíf. En öðrum þátt-
um eru einnig gerð eðlileg skil,
s.s. búskap, samgöngum, mennta-
málum, heilbrigðismálum, félags-
og menningarmálum og kirkjumál-
um.
Ég hygg að það sé ekki ofmælt
að sá sem lesið hefur þessa sögu
hafi fengið góðan fróðleik um
langflest af því sem vitað er um
þetta byggðarlag og mannlífið
þar. Margar verða þær persónur
sem standa manni eins
og ljóslifandi fyrir
sjónum eftir lesturinn,
s.s. Þorleifur I Hólum,
Þórhallur Daníelsson,
Jón ívarsson, Ey-
mundur í Dilksnesi og
margir fleiri.
Þeir sem lítt eru
kunnugir þar eystra
eru kannski undrandi
á því hversu mikið
vægi verslunarsagan
fær. En það á vissu-
lega sína skýringu.
Höfn í Hornafirði
byggðist upp sem
verslunarstaður fyrir
Austur-Skaftafells-
sýslu. Það er hinn upprunalegi til-
gangur byggðar þar að verða þjón-
ustumiðstöð fyrir stórt og erfitt
byggðarlag. Utgerð var þar svo
til engin fram eftir öldinni. Því olli
hin hættulega innsigling. Þegar inn
var komið, var hins vegar gott að
vera fyrir minni báta. Lengi vel var
því ekki grundvöllur fyrir mikla
fólksfjölgun. Nú er þetta orðið gjör-
breytt. Höfn er orðin öflug miðstöð
útgerðar. En það er önnur saga sem
sögð verður í næsta bindi.
Hinn langi fyrsti kafli í þriðja
hlutanum, Hafnarkauptún, er
fremur óvenjulegur í byggðasögu-
ritum. Eftir nokkuð langa almenna
lýsingu eru talin öll hús sem byggð
voru frá upphafí og til 1939, alls
46. Gerð er grein fyrir íbúum þeirra
og birtar myndir af þeim og húsun-
um sjálfum sé þess kostur. Kort
er af þorpinu og öll hús merkt þar
á rétta staði, sundurgreint eftir því
um hvers konar húsnæði ræðir.
Þetta tel ég til fyrirmyndar.
Undirkaflinn „Ár í lífi Hafnar-
fjölskyldu" er sömuleiðis óvenjuleg-
ur. Þar hefur verið unnið úr dagbók
eins heimilisföður og gerð mikil
tafla yfír verk þriggja heimilis-
manna í eitt ár. Þetta
er í fyrsta sinn sem
ég sé „einsögurann-
sóknir" teknar inn í
byggðasögu, enda er
stutt síðan slíkar
rannsóknir tóku að
þróast hér á landi.
Höfundur hefur
augljóslega haft úr
miklum heimildum að
moða. Fyrir utan
prentuð rit, opinber
skjöl og annað þess
háttar hefur hann haft
aðgang að óprentuð-
um endurminningum,
dagbókum og sendi-
bréfum. Ólatur hefur
hann verið að deila glefsum úr
þessu með lesandanum og á hann
þakkir skildar fyrir það, því að
góður fengur er að því efni og tals-
verð skemmtun stundum.
Geysimikill fjöldi sögulegra og
góðra mynda er í ritinu og hafa
þær prentast vel. Myndunum fylgir
einatt talsverður texti, sem er eink-
ar upplýsandi. Þá eru hvorki töflur
né gröf skorin við nögl og nokkur
ágæt kort er hér að fínna.
í bókarlok eru miklar skrár: Til-
vísanir í heimildir eftir köflum,
heimildaskrá sundurliðuð, töflu-
skrá, kortaskrá, bréfritaraskrá,
ljósmynda- og teikningaskrá og
loks mannanafnaskrá.
Höfundur skrifar góðan og
prýðilega læsilegan texta. Prófark-
ir hafa verið vel lesnar óg allur
frágangur ritsins er með ágætum.
Hornfirðingár fengu því góðan
sögumann, sem hefur unnið verk
sitt einstaklega vel. Það er alls
ekkert oflof að segja að þessi fyrri
hluti Hafnarsögu sé sérlega vand-
að, yfírgripsmikið og glæsilegt rit
sem höfundur og útgefendur geta
verið stoltir af.
Sigurjón Björnsson
Arnþór
Gunnarsson
Hvers vegna ætlar
þú adf setja
Snorra Hjaltason í
5. sæti í prófkjöri
sjálfstædismanna.
Þóra Guðmundsdóttir
"Maðurinn er alveg
óhemju duglegur"
Gunnar S. Björnsson
"Við þurfum mann með
þekkingu og reynslu í
byggingariðnaði
í borgarstjórn"
Helga Þorkelsdóttir
"Hann lœtur til sín taka
í íþróttastarfi þarna
og unglinga"
.
jSj
Snorri Hjaltason
Maður með
reynslu
..úr atvinnulífinu
..úr íþrottastarfi
..af stjórnmálum
..aff félagsmálum
..af verkalýðsmálum
Snorri Hjaltason óskar eftir
þinum stuðningi í 5. sœti í prófkjöri
i sjálfstœðismanna i Reykjavik 1997