Morgunblaðið - 11.11.1997, Blaðsíða 39

38 ÞRIÐJUDAGUR 11. NÓVEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 11. NÓVEMBER 1997 39
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
TILRAUN TIL SAM-
FYLKINGAR
TIL TÍÐINDA dró í sameiningarmálum vinstri manna um
nýliðna helgi. Flokksstjórnarfundur Alþýðuflokksins veitti
flokksformanninum afdráttarlaust umboð til að hefja viðræður
við aðra flokka og hópa, með það að markmiði að efnt verði til
sameiginlegs framboðs við næstu alþingiskosningar.
Niðurstaða landsfundar Alþýðubandalagsins var ekki jafnein-
dregin. Fundurinn hvetur til frekara samstarfs félagshyggjufólks
og felur formanni og framkvæmdastjórn að vinna áfram að „sam-
eiginlegum málefnagrundvelli félagshyggjufólks og framkvæmd
samstarfsins.“ Flokkurinn frestar því hins vegar að taka afstöðu
til þess hvort stefna beri að sameiginlegu framboði eður ei og
vill að niðurstöður málefnavinnunnar verði lagðar fyrir auka-
landsfund næsta sumar.
Þótt niðurstaða Alþýðubandalagsins sé ekki afdráttarlaus er
ljóst að samfylkingarsinnum í flokknum hefur vaxið fiskur um
hrygg og að Margrét Frímannsdóttir formaður nýtur öflugs
stuðnings verkalýðsarmsins og ungliðahreyfingarinnar í viðleitni
sinni til að koma á sameiginlegu vinstra framboði.
Enn er eftir að sjá hver afstaða Kvennalistans verður til sam-
eiginlegs framboðs; þar á bæ eru mjög skiptar skoðanir um
málið. En það, sem nú þegar hefur gerzt í málinu, bendir til að
framundan sé alvarlegasta tilraun til samfylkingar íslenzkra
vinstri manna áratugum saman. Vinstri menn virðast í fyrsta
sinn vera að átta sig á að leiðin til sameiningar felst ekki í því
að kljúfa flokka og stofna ný „samfylkingarframboð", heldur
að ræða saman!
Ekki er þó sopið káiið þótt í ausuna kunni að vera komið.
Næsta skref í samfylkingarviðræðunum verður væntanlega að
leitast við að koma saman sameiginlegum málefnagrundvelli
fyrir sameinað vinstra framboð. Enn er vandséð hvernig þar á
að nást samkomulag um mörg stærstu málin.
Landsfundur Alþýðubandalagsins sýndi til dæmis að innan
flokksins er djúpstæður ágreiningur um sjávarútvegsmál. Þótt
andstaða við núverandi fiskveiðistjórnunarkerfi komi fram í
ályktunum fundarins náði flokkurinn ekki niðurstöðu um álagn-
ingu veiðileyfagjalds, sem er eitt helzta baráttumál Alþýðuflokks-
ins. Ágreiningnum um veiðileyfagjald var vísað til miðstjórnar-
fundar, sem haldinn verður í janúar. Þar geta afdrif samfylking-
aráformanna í raun ráðizt. Samfylking vinstri manna verður
mátulega trúverðug, takist henni ekki að ná samstöðu um þetta
mikilvæga mál.
Þá er ljóst að langt er á milli sjónarmiða Alþýðuflokksins
annars vegar og Alþýðubandalags og Kvennalista hins vegar í
varnar- og öryggismálum. Alþýðuflokkurinn hefur ævinlega stutt
aðild íslands að NATO og veru varnarliðs á íslandi. Hinir flokk-
arnir vilja leggja NATO niður og að varnarliðið hverfi úr landi.
Alþýðubandalagið hefur að vísu setið í tveimur ríkisstjórnum,
sem ekki höfðu á stefnuskrá sinni að breyta stefnunni í varnar-
málum og hugsanlega geta vinstri flokkarnir náð samkomulagi
um að vera áfram ósammála í þessu efni. Hins vegar má spyija
hvort kjósendur muni treysta framboði, sem ekki hefur skýra
og samræmda stefnu um varnir og öryggi þjóðarinnar.
Þá verður ekki auðveldara að ná Samkomulagi um Evrópustefn-
una. Alþýðuflokkurinn er flokka áhugasamastur um Evrópusam-
bandsaðild en Alþýðubandalag og Kvennalisti henni andvígust.
Líklegt er, að Alþýðubandalag verði að fallast á auðlindagjald
í einhverri mynd og Alþýðuflokkur að slaka á afstöðu sinni til
ESB eigi sameining að verða að veruleika.
Það er í raun miklu augljósara hvaða stóru mál sundra vinstri
mönnum en hvaða stóru mál sameina þá. Hver er hin stóra sam-
eiginlega hugsjón íslenzkra vinstri manna, sem greinir þá skýrt
frá Framsóknarflokknum og Sjálfstæðisflokknum, sem sameigin-
legt framboð á að beinast gegn?
Ekki finnst svarið í stjórnmálaástandi þriðja áratugarins, fyr-
ir fyrsta klofning íslenzkra jafnaðarmanna. Þeim harðvítugu
átökum um þjóðskipulag á íslandi, sem þá áttu sér stað, er löngu
lokið með sigri þeirra, sem lögðu áherzlu á frjálsræði, sam-
keppni og markaðskerfi.
Svarið finnst ekki heldur í mismunandi afstöðu til velferðar-
kerfisins - allir flokkar átta sig á nauðsyn velferðarkerfis og
jafnframt á fjárhagsvanda þess; að við getum ekki haldið enda-
laust áfram að auka velferðarútgjöldin.
Og ekki finnst svarið í því að ný vinstri samfylking eigi að
verða stjórnmálaarmur verkalýðshreyfingarinnar, eins og var
fyrir 1940. Hugmyndir um aðild verkalýðshreyfingarinnar að
samfylkingu vinstri manna eru sennilega ættaðar frá Bretlandi
og Skandinavíu, þar sem tengsl verkalýðshreyfingar og jafnaðar-
mannaflokka hafa verið með allt öðrum hætti en hér. Tenging
verkalýðshreyfingarinnar og nýs vinstra framboðs myndi aðeins
hafa í för með sér upplausn og trúnaðarbrest innan verkalýðs-
hreyfingarinnar enda hefur stór hluti félaga í verkalýðsfélögum
aldrei kosið vinstri flokkana og telur sig ekki eiga samleið með
þeim.
Hver er hin stóra sameiginlega hugsjón íslenzkra vinstri
manna? Sameiningarviðræðurnar þurfa líklega að hefjast á að
skilgreina hana, áður en farið verður að reyna að ná samstöðu
í þeim málum, sem augljóslega sundra vinstri mönnum.
Líflegar umræður á þingi um fískveiðistjórnunarkerfíð
LÍFLEGAR umræður spunn-
ust á opnum fundi Sjáv-
arútvegsstofnunar Háskóla
íslands um spurningamar
„Hver á kvótann?" og „Hver ætti að
eig’ann?" Sýndist sitt hveijum. Ragn-
ar Árnason hagfræðingur mælti nú-
verandi kerfí bót, en sagði að til að
það skilaði mestri hagkvæmni yrði
eignarréttur á kvótanum að vera
skýlaus og einkavæðing hans endan-
leg. Gísli Pálsson mannfræðingur
sagði að með tilkomu framseljanlegs
kvóta hefði komist á lénsskipulag á
íslandi.
Ragnar Árnason, prófessor í fiski-
hagfræði, tók að sér að svara spum-
ingunni um það hver ætti kvótann.
Hann hóf mál sitt á að segja að eign-
arhaldið á kvótanum, eða í það
minnsta umráðarétturinn eða réttur-
inn til arðs af honum, væri mun
dreifðari en gefið væri til kynna.
Hlutabréfasjóðir, sem í væru tugþús-
undir manna, ættu í sjávarútvegsfyr-
irtækjum. Sömu sögu væri að segja
um lífeyrissjóði.
Þorri landsmanna
nú þegar eigandi
„Því er það vissulega svo að þorri
landsmanna er nú þegar beinn eða
óbeinn eigandi að aflakvótum að því
Morgunblaðið/Ámi Sæberg
GÍSLI Pálsson, mannfræðingur, Pétur Biöndal Alþingismaður, Páll Skúlason Háskólarektor og Ragnar
Árnason hagfræðingur fylgjast með á opnum fundi um fyrirkomulag fiskveiðistjórnunar á Islandi.
ár frá ári.
„Skilin milli þeirra sem „eiga“ afla-
heimildir og hinna sem þurfa að leigja
þær eru skýr,“ sagði Gísli. „Og það
sem kallað er að veiða fyrir aðra
hefur vaxið hröðum skrefum. Margur
hefur líkt þeirri framleiðsluafstæðu,
sem hér hefur verið lýst, við lén-
skerfí miðalda, og með töluverðum
rétti.“
Gísli sagði að mikilvægt væri að
menn hefðu kjark til að meta áhrif
kvótakerfísins fordómalaust: „Eitt er
að hafa kenningu um hvernig slík
kerfí eigi að starfa og annað að horf-
ast í augu við raunverulegar afleið-
ingar þeirra," sagði hann. „Það eru
góðar og gildar ástæður til að efast
um að helstu markmið framsalskerf-
isins hafí náðst: fjárfesting í fiski-
skipum hefur aukist en ekki minnk-
að, óvíst er hvort ástand helstu nytja-
stofna hafi breyst til batnaðar og
margur er raunar þeirrar skoðunar
að umgengni um auðlindina hafi
versnað fyrir tilstilli kvótakerfísins,
slysum á sjó virðist fremur hafa fjölg-
að en fækkað og nú þykir meira að
segja ástæða til að efast um að fram-
leiðni í sjávarútvegi hafí aukist. Á
sama tíma hefur kvótakerfíð haft í
för með sér nýja stéttaskiptingu í
landinu, sem minnir á lénskerfi mið-
Á að ljúka eiiikavæðingiinni
eða afnema lénsskipulagið?
Á opnum fundi Sjávarútvegsstofnunar Há-
skóla íslands var deilt um núverandi fyrir-
komulag fískveiðistjómunar við ísland. Karl
Blöndal fylgdist með umræðunum.
marki, sem um er að ræða eignarrétt
yfírleitt," sagði hann. „Þessi beina og
óbeina eignaraðild þýðir að viðkom-
andi nýtur arðsins af notkun kvótans,
sölutekna af honum og svo framvegis
í hlutfalli við eignaraðild sína.“
Hann sagði að þessir eigendur
hefðu áhrif á ráðstöfun kvótans í
gegnum lífeyrissjóði og hlutabréfa-
sjóði.
„Þessi eignaraðild þýðir líka að
viðkomandi hefur lagt af mörkum fé,
beint eða óbeint, til að kaupa þessa
hlutdeild," sagði Ragnar. „Þessu
fylgir að skattlagning á kvóta er því
jafnframt skattlagning á þessa eig-
endur.“
Ragnar sagði að á hveijum tíma
bæri að velja þá skipulagsumgjörð
efnahagslífsins og auðlindanýtingar,
sem næst kæmist því að hámarka
framleiðsluverðmætin í samfélaginu.
Hann kvað almennt samkomulag
í hagfræðinni um það að markaðs-
kerfíð væri það skipulagskerfí efna-
hagslífsins, sem best væri fallið til
verðmætasköpunar. Forsenda mark-
aðskerfísins væri séreignaréttur á
algengum afurðum.
Hagfræðingurinn Anthony Scott
hefði leitt rannsóknir á þýðingu eign-
arréttarins á sviði fískveiða og físk-
veiðistjórnunar.
„Til þess að kostir markaðskerfís-
ins fái notið sín þarf að vera sem
fullkomnastur eignarréttur á öllum
gæðum," sagði Ragnar.
Ekki væri sama hvernig eignar-
rétturinn væri. Mikilvægt væri að
hann væri sem fullkomnastur og
bæri þá að sögn prófessors Scotts
að leggja mesta áherslu á femt: að
hann væri öruggur, varanlegur,
skiptanlegur og framseljanlegur.
Vægi hvers þáttar gæti verið mismik-
ið eftir aðstæðum.
Kvótinn kerfi eignarréttar
Ragnar sagði að í kvótakerfínu
væri eignarrétturinn óbeinn, en það
væri vissulega eignarréttarkerfi.
„Eignin er nefnilega að aflarétti, en
ekki fískistofnum eða fiskimiðum,"
sagði hann. „Því verðum við að viður-
kenna að kvótakerfið er fremur tak-
markað skref í átt að fullkomnum
eignarrétti í fískveiðum í hátt við
það, sem tíðkast á landi uppi, til
dæmis í landbúnaði. í þessum tak-
markaða eignarrétti felst hins vegar
hið hagræna gildi kvótakerfísins.
Fyrir tilverknað eignarréttarins á
aflaheimildum skapar það forsendur
fyrir miklu hagkvæmari nýtingu auð-
linda sjávarins en áður hefur verið.“
Hann sagði að í kvótakerfinu væru
hins vegar hvorki öryggið né varan-
leikinn fyrir hendi og tekið skýrt fram
að í aflaheimildunum fælist ekki var-
anleg eign.
Ragnar sagði að kvótinn ætti að
vera í höndum þeirra, sem næðu
mestum arði út úr honum, og væru
það líklega útgerðarmennimir. Þeir
sem stunduðu útgerð hefðu mestan
og beinastan hag af velferð auðlind-
arinnar og því meiri ástæðu til að
leggja rækt við hana, vera hlynntir
veiðitakmörkunum, og svo framvegis.
„Allt annað fyrirkomulag er iíklegt
til að rýra framlag fiskveiðanna í
þjóðarbúið og þar með velferð lands-
manna í heild,“ sagði Ragnar.
Næstur talaði Birgir Þór Runólfs-
son, dósent í hagfræði, og sagði hann
að segja mætti að tilkoma kvótakerf-
isins væri spor í rétta átt til hag-
kvæmni. Það tryggði að heildarafli
væri veiddur á hagkvæman hátt. Með
kvóta hefðu veiðimenn snúið frá þvi
að veiða sem flesta fiska til þess að
afla sem flestra króna.
„Þrátt fyrir þessa hagkvæmni
kvótakerfís tryggir það ekki að heild-
arafli sé rétt ákveðinn," sagði Birgir
Þór. „Ákvörðun um heildarafla er
ekki líffræðileg spurning, heldur hag-
fræðileg. Hún snýst ekki um það að
tryggja sem afkomu fískistofna út
frá líffræðilegum forsendum, heldur
að reyna að gera verðmæti auðlindar-
innar sem mest og hafa tekjur af
henni í dag og til framtíðar."
Hann sagði að kenningar hagfræð-
innar og hagsagan sýndu að kæmist
séreignarréttur á væri heppilegast
að markaðurinn kæmi reglu á fram-
leiðslu í stað þess að ríkið reyndi að
gera það. Spurningin væri hvort þessi
alhæfíng næði til fiskveiða.
Hann sagði að heppilegasta þró-
unin væri sú að kvótar yrðu full eign
einstaklinga og fyrirtækja, séreign.
„Ef kvótarnir verða eins og í dag,
aðeins takmörkuð réttindi, er hætt
við að skynsamir útgerðarmenn muni
ekki líta á fiskistofna eða veiðar sem
framtíðarhagsmuni sína,“ sagði
hann. „Þeir muni halda áfram að
haga sér eins og um skammtímaá-
vinning sé að ræða, til dæmis halda
áfram að svindla á kvótum, svindla
á tegundum, fara fram úr kvóta,
henda fiski í sjóinn þó að hagkvæm-
ara sé að landa þeim afla. Þannig
að séu veiðiréttindin aðeins skamm-
tímaréttindi er hættan sú að þegj-
andi samkomulag myndist meðal
fískveiðimanna um að misnota auð-
lindina."
Eign og eftirlit
Hann sagði að til þess að lág-
marka eftirlitskostnað með auðlind-
inni og hámarka afurðirnar væri ekki
nóg að takmarka aðgang, heldur
yrði einnig að fjariægja þá þætti, sem
gerðu auðlindina að sameign allra,
og gera hana að séreign þeirra, sem
hefðu veiðarnar með höndum. Hægt
væri að fela tveimur aðilum stjórnun
veiða, ríkisvaldinu eða eigendum
veiðiréttindanna.
„Ef eigendum er falið að sjá um
stjórnun fískveiðanna er líklegt að
ijárfesting þeirra í stjórnun yrði
umtalsverð og eftirlit betra og ódýr-
ara,“ sagði Birgir Þór.
Reynslan af því að ríkið færi með
stjórnun veiða væri ekki nægilega
góð og spurning hvort ekki væri
heppilegast að þeir sem stunduðu
veiðarnar eigi fískistofnana eða físki-
miðin. Sagði hann að hagfræðingur-
inn Anthony Scott, sem fyrr er nefnd-
ur, legði til svar við þessari spurn-
ingu.
„Scott sér fyrir sér framtíðina á
þann hátt að kvótaeigendur muni
eignast fískistofna og fiskimið til við-
bótar þeim réttindum, sem þeir hafa
nú í kvótanum sjálfum," sagði hann.
„Hann sér þetta sem eðlilega þróun
kvótakerfis, eignarrétturinn verði
smám saman fullkomnari."
Gísli Pálsson, prófessor í mann-
fræði, tók næstur til máls og gagn-
rýndi kvótakerfið harkalega.
Hann sagði að kenningasmiðir
hefðu gripið til hlutlauss rósamáls á
borð við „veiðar byggðar á réttind-
um“ rétt eins og rétturinn til veiða
væri nýjung: „Það gleymdist furðu
fljótt að gagnrýni kenningasmiðanna
á afrétti og almenningi undirstrikaði
einmitt, nær undantekningarlaust,
eignarformið sjálft, nauðsyn einka-
eignar og mikilvægi þess að afnema
fornan nytjarétt almennings," sagði
hann. „Svipuð spenna milli einka-
eignar og nytjaréttar hefur einkennt
deilur um kvótakerfið hér á landi,
meðal annars umræðu síðustu mán-
aða um réttinn til að veðsetja afla-
heimildir.“
Sagði Gísli að ætti að standa vörð
um ákvæði íslenskra laga um þjóðar-
eign á fiskistofnunum við landið
þyrftu sérstakar ráðstafanir að koma
til: „Ætli menn að koma í veg fyrir
að auðlindin verði smám saman
einkaeign útgerðarmanna þarf
öfluga og afdráttarlausa löggjöf, sem
kveður á um annað hvort annars
konar kvótakerfi, annars konar
stjórnarform eða sanngjamt auð-
lindagjald, það er að segja gjald, sem
nálgist raunvemlegt markaðsverð."
„Risar“ og „dvergar“
Gísli rakti rannsóknir, sem hann
hefur áður gert skil ásamt Agnari
Helgasyni á kvótakerfinu eftir að
veiðiheimildir urðu framseljanlegar.
Skipti hann handhöfum veiðiheimilda
í fjóra flokka: „dverga“, sem fæm
með 0-0,1% botnfiskkvóta viðkom-
andi árs, „lítilla”, sem færu með
0,1-0,3% veiðiheimilda, „stórra", sem
færu með 0,3-1,0% aflaheimilda og
„risa“, sem hefðu 1% aflaheimilda
eða meira.
Sagði hann að verðmæti aflahlut-
deildar „risanna" væri nú um 75
milljarðar króna. Dreifíng aflahlutar
hefði breyst á undanförnum árum
með þeim hætti að heimildirnar hefðu
safnast á færri hendur. Nú færu 22
útgerðarfyrirtæki, „risarnir", með
46% alls botnfiskkvótans.
Þróun leiguviðskipta hefði verið
önnur. 1991, fyrsta árið eftir að nú-
verandi kerfí var komið á, hefðu
„dvergar" og „litlir" leigt mest frá
sér af afla, en síðan hefðu „risarnir"
tekið við. „Risarnir" hefðu keypt sér
aflaheimildir í vaxandi mæli og nettó-
leiga þeirra á aflaheimildum aukist
alda ... fámennur hópur ráðskast
með eina helstu auðlind þjóðarinnar,
almenning hafsins, án þess að greiða
samfélaginu gjald fyrir afnotin, sem
endurspegli raunverulegt andvirði
þeirra verðmæta sem um er að ræða.“
Þórólfur Matthíasson, dósent í
hagfræði, talaði síðastur á opna fund-
inum. Hann lagði fram tvær spurn-
ingar, hvort „gjafakvótafyrirkomu-
lag“ væri nothæf aðferð til að ná
fram markmiðum laganna um fisk-
veiðistjórnun og hvort „veiðigjaldsk-
vótafyrirkomulag" nái fram þessum
markmiðum.
Hann sagði að hvorki ríkisstjóm
né Alþingi hefðu á sínum tíma gert
eignarhald á kvótanum að markmiði
sj ávarútvegsstefnunnar.
Hann sagði að kvótakerfi byggt á
framseljanlegum aflaheimildum væri
ekki gallalaust. Helstu vandamálin
sneru að auðlindinni sjálfri, til dæmis
áreiðanlegu mati á stærð stofna og
ýmsu svindli á borð við brottkast og
vigtarfölsun. Þetta kerfi væri þó hið
skásta sem völ væri á.
Hann sagði að óeining væri um
eiginleika núverandi kerfis, annars
vegar færu veiðigjaldssinnar og hins
vegar gjafakvótasinnar, sem teldu
að þjóðin fengi ábata af veiðunum
með fullnægjandi hætti.
Þórólfur hafnaði meðal annars
skattalegum rökum Ragnars Áma-
sonar um að þjóðin fengi hlutdeild í
arðinum. Fyrst vék hann að þeirri
röksemd að útgerðin greiddi aftur af
arðinum í formi skatta með dæmi um
það hvernig ýmsar smugur gerðu
henni kleift að afskrifa kvótakaup á
meðan salinn bæri þyngri skattbyrðar.
„Þeir molar, sem þannig hijóta af
borðum sægreifanna niður til þjóðar-
innar eru því minni en virðist við
fyrstu sýn,“ sagði Þórólfur. „Skatt-
kerfíð er ekki skilvirkt kerfí til að
koma tekjum af auðlindinni til al-
mennings."
Þórólfur svaraði þeirri röksemd um
að hagsmunir almennings væm í húfí
yrði núverandi kerfi breytt vegna þess
að hann hefði lagt fé í hlutabréfa-
sjóði, sem ijárfestu í útgerðarfyrir-
tækjum, og ætti fé í lífeyrissjóðum,
sem hefðu gert slíkt hið sama. Þetta
væri einfaldlega þátttaka í happ-
drætti, fjárfestingarsjóðir hefðu lært
að dreifa íjárfestingunni. Vitað væri
að yrði kvótinn gerður varanlegur
myndi gengi hlutabréfa hækka, en
yrði hann afnuminn mundi það lækka.
Ríkið ekki bótaskylt
verði kerfinu breytt
ÞORGEIR Örlygsson, prófess-
or í kröfurétti, komst að
þeirri niðurstöðu í ávarpi á
fundi, sem haldinn var á
vegum _ Sjávarútvegsstofnunar Há-
skóla íslands undir yfírskriftinni
„Hver á kvótann? Hver ætti að eig-
’ann?“, að ríkið væri í flestum tilvikum
ekki bótaskylt ef kvótakerfínu yrði
breytt. Hann sagði einnig að sú yfír-
lýsing fískveiðistjórnunarlaganna, að
nytjastofnar á Islandsmiðum væm
sameign íslensku þjóðarinnar, væri
villandi að því leyti að verið væri að
gefa til kynna að þar með væri þjóð-
inni tryggður eignarréttur af ein-
hveiju tagi. íslenska þjóðin hefði eng-
ar þær heimildir, sem almennt væm
fólgnar í eignarrétti.
Þorgeir sagði að í umræðu um það
hver eigi veiðiheimildir yrði að líta á
1. grein laga nr. 38, sem sett vom
árið 1990 um stjórn fískveiða: „Nytja-
stofnar á íslandsmiðum em sameign
íslensku þjóðarinnar. Markmið laga
þessara er að stuðla að vemdun og
hagkvæmri nýtingu þeirra og tryggja
með því trausta atvinnu og byggð í
landinu. Úthlutun veiðiheimilda sam-
kvæmt lögum þessum myndar ekki
eignarrétt eða óafturkallanlegt forræði
einstakra aðila yfír veiðiheimildum."
Þorgeir sagði að eignarrétturinn
væri yfírleitt skilgreindur með nei-
kvæðum hætti eða þannig að það
væri tilgreint hvað væri undanskilið
fremur en að telja upp allar þær heim-
ildir, sem honum fylgdu. Sagði hann.
að þó greindi fæsta á um að sex atr-
iði væm mikilvægust: (1) Rétturinn
til að ráða yfir eign, (2) rétturinn til
að hagnýta eign, (3) rétturinn til að
ráðstafa eign, til dæmis með fram-
sali, (4) rétturinn til að veðsetja eign,
(5) rétturinn til að láta eign ganga
að erfðum og (6) rétturinn til að leita
á náðir handhafa opinbers valds til
verndar eigninni.
Fiskiskip og tól og tæki til útgerðar
þess nytu tvímælalaust verndar eign-
arréttarákvæðis stjórnarskrárinnar og
væri ekki hægt að svipta eigendur
þeim bótalaust: „Ekki er hins vegar
sjálfgefíð, að hinu sama gegni að öllu
leyti um þær veiðiheimildir, sem þess-
um skipum hefur verið úthlutað á
grundvelli gildandi laga,“ sagði Þor-
geir og bætti við að gefa þyrfti gaum
að þeirri yfírlýsingu fiskveiðistjprnun-
arlaganna að nytjastofnar á ísland-
smiðum væru „sameign" íslensku
þjóðarinnar.
Sagði hann að eign ætti í lagalegum
skilningi fyrst og fremst við um réttar-
stöðu, sem færði ákveðnum aðila
einkaforræði eða einkaumráð tiltekins
verðmætis: „Hreinir hagsmunir og
heimildir, sem réttarreglur tryggja öll-
um almenningi til mismunandi víð-
tækra umráða eða nota vissra verð-
mæta verða ekki talin eign í þessu
sambandi. Þetta þýðir með öðrum orð-
um það, að almenningur, þjóðin eða
þjóðarheildin, hveiju nafni sem við vilj-
um nefna rétthafann, getur ekki verið
eigandi í lögfræðilegum skilningi þess
hugtaks, enda hefur þjóðin engar þær
almennu heimildir, sem eignarrétti
fylgja.” Sagði hann að þegar litið væri
til þeiiTa sex heimilda, sem almennt
væru taldar forsendur eignaiTéttarins
og áður voru upp taldar, kæmi í ljós
að einstaka rétthafa skorti þær flest-
ar. í mesta lagi hefðu einstaka menn
getað myndað atvinnuréttindi með því
að stunda fískveiðar og telja mætti þau
eign í merkingu eignarréttarákvæðis
stjórnarskrárinnar.
Þá kvað hann yfirlýsingu 1. greinar
fískveiðistjórnunarlaganna um að
nytjastofnar á íslandsmiðum væru
sameign íslensku þjóðarinnar vera vil-
landi að því leyti að hún gæfí til kynna
að með ákvæðinu væri verið að tryggja
þjóðinni eignarrétt af einhveiju tagi:
„Fiskistofnar á íslandsmiðum og haf-
svæðin umhverfis landið eru verð-
mæti, sem ekki geta verið undirorpin
einstaklingseignarrétti nokkurs
manns,“ sagði hann. „Þá verður heldur
ekki talið að íslenska þjóðin eða þjóðar-
heildin geti verið eigandi í lögfræði-
legri merkingu þess hugtaks, hvorki
þessara réttinda né annarra, því þjóðin
sem slík hefur engar þær heimildir,
sem almennt felast í eignarrétti. Hins
vegar felst í þessu orðalagi ákveðin
markmiðsyfírlýsing, það er að nýta
beri fískistofnana við landið til hags-
bóta fyrir þjóðarheildina, auk þess sem
segja má, að í yfírlýsingunni felist
nokkur árétting hinnar fornu reglu um
rétt manna til veiða í hafalmenningum
innan þeirra marka, sem lög segja til
um hveiju sinni.“
Þorgeir lýsti því hvemig smám sam-
an hefðu verið settar reglur um
fiskimiðin umhverfis landið og hinn
ótakmarkaði aðgangur hefði verið
heftur. Kaflaskil hefðu orðið þegar
ákveðið var með lögum árið 1990 að
stjórna fiskveiðum með útgáfu veiði-
leyfa. Þær reglur um nýtingu fiskimið-
anna, sem þá voru settar og hafði
verið komið á áður, voru hins vegar
ekki gerðar í krafti þess að ríkið væri
eigandi fískimiðanna í einkaréttarleg-
um skilningi, heldur væri það hand-
hafí lagasetningarvalds.
Veiðiheimildir gerðar
framseljanlegar
„Hitt er eigi að síður ljóst, að
ákveðnir þættir í útfærslu hins nýja
kerfis hafa fært handhöfum réttind-
anna í hendur ýmsar
heimildir, sem þeir ekki
nutu áður, heimildir sem
almennt eru taldar fylgja
eignarráðum eigenda,"
sagði Þorgeir. „Réttar-
staðan er því engan veg-
inn að öllu leyti hin
sama. Er þar helst að
geta þess nýmælis lag-
anna, að veiðiheimildim-
ar vora gerðar framselj-
anlegar, það er þær geta
gengið kaupum og söl-
um. Af því leiðir, að eftir-
leiðis era kaup veiði-
heimilda einasta leið
þeirra, sem ekki höfðu
veiðireynslu á viðmiðun-
aráranum, til að komast inn í kerfíð.
í eldra kerfi vora fjárhagslegir hags-
munir útgerðarmanna fyrst og fremst
bundnir markaðsverði skipa þeirra,
en í gildandi kerfí era hinir ijárhags-
legu hagsmunir fyrst og fremst tengd-
ir markaðsverði veiðiheimilda."
Þessi breytta tilhögun breytti að
sögn Þorgeirs hinni lögfræðilegu
stöðu varðandi meðferð og nýtingu
auðlindarinnar. Eftir sem áður hefði
enginn einn einstaklingur slíkan um-
ráðarétt yfir veiðiréttinum að aðrir
væru útilokaðir frá þvi að nýta hann,
en nú væri rétturinn takmarkaður við
þrengri hóp rétthafa. Áfram væri um
að ræða hagnýtingarrétt bundinn við
skip, en nú væri hann takmarkaðri
en áður. Þessi takmarkaði nýtingar-
réttur væri hins vegar framseljanleg-
ur, gengi kaupum og sölum og hægt
væri að leigja hann. Ekki yrði hægt
að veðsetja þennan rétt frá og með
næstu áramótum, en hins vegar gæti
hann óbeint orðið grundvöllur lánst-
rausts. Rétturinn gæti að því er best
yrði séð gengið að erfðum með skipi.
Rétthafar gætu leitað til yfirvalda ef
þeir væru hindraðir í því að neyta
réttar síns, hvort heldur það væri
vegna ráðstafana ríkisvalds eða ofrí-
kis annarra aðila.
„Þegar svo er komið málum er eðli-
legt að menn spyiji sig þeirrar spurn-
ingar, hvort það fái staðist að afhenda
tiltölulega fáum einstaklingum jafn
verðmæt réttindi yfír sameiginlegri
auðlind þjóðarinnar," sagði Þorgeir.
„Því er til að svara, að í lagalegum
skilningi stenst þetta kerfi í aðalatrið-
um. Hvort það hins vegar stenst sið-
ferðilega og er að öllu leyti réttlátt,
er fyrst og fremst háð siðferðilegu og
pólitísku mati, ekki lögfræðilegu."
Þorgeir velti fyrir sér hvaða þýð-
ingu sá fyrirvari fískveiðistjómunar-
laganna hefði, að úthlutun veiðiheim-
ilda myndi ekki eignarrétt eða óaftur-
kallanlegt forræði einstakra aðila yfír
veiðiheimildum.
„í fyrirvaranum felast þess vegna
skilaboð löggjafans til handhafa veiði-
heimildanna, að þeir geti ekki litið á
veiðiheimildirnar sem stjórnarskrár-
varða eign sína, þótt úthlutun skapi
vissulega verðmæti í höndum þeirra,
meðan núverandi stjómkerfí fískveiða
er við lýði,“ sagði hann. Vísaði hann
til tveggja dóma Hæstaréttar þar sem
því væri játað að úthlutuð veiðiheim-
ild væri fémæt réttindi, sem gengi
kaupum og sölum, en eigi að síður
hefðu menn ekki að lögum tryggingu
fyrir því, að þeir gætu síðar notað
hana til tekjuöflunar. Skoða verði
hvert mál í sínu ljósi, en ekki verði
fram hjá því horft að „í dómum þess-
um er það gefið til kynna, að þeir,
sem festa kaup á úthlutuðum veiði-
heimildum, búi við þá áhættu, að hin
úthlutuðu og keyptu réttindi verði
vegna ráðstafana ríkisvaldsins skert
eða þau jafnvel afnumin og það án
þess að slíkt leiði til bótaskyldu af
hálfu ríkisins".
Sagði hann að hins vegar væri ekki
þar með sagt að ríkisvaldinu væru
„engar skorður settar við ráðstafanir,
sem afnema eða þrengja réttindi
manna í núverandi kerfí" og fjallaði
því næst um svigrúm ríkisvaldsins til
að breyta kvótakerfínu.
„í fyrsta lagi getur löggjafinn af-
numið núverandi kvótakerfi," sagði
Þorgeir. „í því felst, að veiðar yrðu
aftur öllum fijálsar eins
og áður var, og við það
yrði hinn fomi afnota-
réttur allra landsmanna
að auðlindinni aftur virk-
ur.“
Sagði hann að slíku
myndi fráleitt fylgja bóta-
skylda gagnvart núver-
andi handhöfum veiði-
heimildanna, hvorki að
því er varðaði atvinnu-
réttindi þeirra né eignir
að öðra leyti: „Þeir, sem
njóta forréttinda til að
stunda fískveiðar sem at-
vinnu í núverandi kerfi,
geta ekki öðlast bótarétt
við það eitt að aðrir verði
gerðir eins settir."
Hann sagði að í öðra lagi gæti lög-
gjafínn lagt niður núverandi kerfí og
tekið upp annað og væri það í sam-
ræmi við almennar valdheimildir lög-
gjafans til þess að kveða á um breytt
og bætt skipulag atvinnugreinarinnar.
Slíkt gæti tæplega leitt til bótaskyldu
ef þeir, sem fyrir væra í núgildandi
kerfí, ættu aðgang að því nýja og
nytu þar jafnræðis á við aðra.
Fordæmi fyrir auðlindagjaldi?
í þriðja lagi yrði að ætla að löggjaf-
inn gæti ákveðið að láta þá, sem nýta
auðlindina, greiða með einum eða öðr-
um hætti gjald til samfélagsins fyrir
afnotin. „Þetta er úrræði, sem ætla
verður, að löggjafanum hafí verið
heimilt að grípa til fyrir setningu nú-
gildandi laga um fískveiðistjómun,”
sagði Þorgeir. „Rétt eins og löggjafínn
gat á sínum tíma lokað svæðum, bann-
að veiðarfæri og ákveðið hámarksafla
og veiðitíma, gat hann og hlýtur að
geta tekið gjald fyrir afnot auðlindar-
innar... Stjómarskráin og aðrar laga-
reglur standa því ekki í vegi.“ Máli
sínu til stuðnings benti hann á kísilgúr-
verksmiðjuna við Mývatn. Bæði væri
heimilt að láta hana greiða leigugjald
fyrir afnot auðlindarinnar í almenningi
Mývatns og skattleggja þann hagnað,
sem rekstur hennar skilaði.
í fjórða lagi gæti löggjafínn gert
ýmsar breytingar eða öllu heldur lag-
færingar á núverandi kerfí, til dæmis
með því að taka af skarið í nýjum
lögum um að aflaheimildir fískiskipa
verði ekki veðsettar.
„í fímmta lagi varpa ég því fram
til umhugsunar, hvort löggjafínn geti
lýst yfir eignarhaldi ríkisins á nytja-
stofnum á Islandsmiðum," sagði hann
og vísaði meðal annars til þess að í
dómi Hæstaréttar um Landmannaaf-
rétt frá 1981 segði: „í máli þessu leit-
ar stjómvald, fjármálaráðherra f.h.
ríkisins, dómsviðurkenningar á bein-
um eignarrétti ríkisins á Landmanna-
afrétti. Alþingi hefur ekki sett lög um
þetta efni, þó að það hefði verið eðli-
íeg leið til að fá ákvörðun handhafa
ríkisvalds um málefnið.“
Þorgeir Örlygsson