Morgunblaðið - 19.02.1998, Blaðsíða 48

48 FIMMTUDAGUR 19. FEBRÚAR 1998
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
. Aftur um
FYRIR nokkru birt-
ist hér í blaðinu lítið
eitt um ljóðagerð og
heldur var það nei-
kvætt gagnvart fyrir-
bærinu sem nefnt er
órímuð ljóð. Hér skal
nú aftur bera niður í
eitthvað af þessum
fræðum. Sem kunnugt
er, voru Islendingar
orðlagðir fyrir skriftar-
gleði á fyrri öldum,
þótt síðast væri svo
komið, á mesta eymd-
artímanum, að það orð-
tak myndaðist að ekki
yrði bókvitið í askana
látið. Jón Helgason
prófessor sagði t.d. í ljóði sínu í
Arnasafni:
Las ég þar kvæði með kenningum römmum
og fornum,
kerlögur Bölverks var reiddur í sterklegum
hornum...
Þessi kerlögur Bölverks var
skáldamjöðurinn, og allur sá heila-
spuni sem um hann í fornum ritum
ypr að fínna, það er sko ekkert smá-
ræði.
Þess skal hér aðeins getið, að á
tímabili var hann hafður í tveim
kerum eða ílátum sem nefndust
Sóðn og Boðn. Eyjan Hveðn er í
Eyrarsundi, Svíþjóðarmegin. Þar
um þessi vísa, frá því um eða rétt
eftir 1930:
Seint munu þrotna Sóðn og Boðn.
Seint munu Dank vinna Hveðn.
Aldrei minnkar Asgeirs loðn.
r Olíublettir sjást á Héðn.
Þarna er endarím á víxl, en þó
öll endaorðin keimlík.
Með svona rími er
sálmur sem Hallgrímur
Pétursson hugsaði sér
fyrst að hafa 23. pass-
íusálm, en virðist svo
hafa skipt um skoðun,
og sálmurinn sem end-
anlega var valinn - um
Kristí húðstrýking -
hefst þannig:
Pflatus herrann hæsta
húðstrýkja lætur þar.
Nakinn við stólpann stærsta
strengdur þá Jesús var...
En veitið athygli
endarími sálmsins sem
hafnað var:
Pflatus Jesúm harðri hönd
húðstrýkja lét á þeirri stund.
Lamb guðs við stólpann strengdu bönd,
streymdi blóðið úr hverri und.
Og lokaerindi þessa sálms:
Mín óteljandi synda sár
sviðandi angur gerðu mér.
Nú er ég gróinn, græddur, klár.
Minn góði Jesú, lof sé þér.
Bundið mál hefur alltaf vissan
takt, þ.e. hljóðfall. Taktur eigin-
legra vísna, eða ferhenda, er alltaf
réttur tvíliður, þ.e. ris og hnig til
skiptis. Ris er atkvæði með
áherzlu, en hnigið ekki.
Þetta þykja víst þurr fræði, en
taka má til samanburðar kvæðið Ó,
blessuð vertu, sumarsól. Þar liggur
í augum uppi að það ljóð hefst á
hnigi, en ekki risi. Og hvað ef að Ó,
fögur er vor fósturjörð hæfíst á
Magnús Jónsson
yrkingar
stigi? Þá hlyti það að verða eitt-
hvað í þá áttina að fósturjörðin yrði
Ofögur! Endi lína á risi, er sagt að
hún sé stýfð, en annars óstýfð.
Dróttkvæður háttur er alltaf
svipmikill. Venjulega er skothend-
ingin í fyrstu línu og svo aðalhend-
ingin (alhendingin) í þeirri næstu,
og þannig halda þær áfram að
skiptast á. Þetta er vandasamt
form, einkum þegar allar ljóðlínur
Dróttkvæður háttur
er svipmikill, segir
Magnús Jónsson, en
vandasamt form.
eru svona stuttar og stýfðar, eins
og í þessu erindi sem Benedikt
Gröndal nefnir Vorvísu 1859:
Köld ertu, móðurmold,.
mæt þó og unaðsæt.
Ríður um reginleið
rósfagurt norðurljós.
Sæl er í djúpum dal
döggin um leiti snögg.
Leika við tæran læk
Ijómandi fjallablóm.
Ekki var ætlunin að flíka hér
neinu frumsömdu, en ég læt það
flakka, að mig langaði til að reyna
við þetta erfiða form og árangurinn
af því varð kvæði sem að ég nefndi
Eintal einvaldans, og er þar átt við
Filippus II., sem að ríkti á Spáni á
seinni helmingi 16. aldar.
Hann var mjög einstrengings-
legur kaþólikki, skipti sér mikið af
málefnum annarra ríkja og fékk
flest þeirra upp á móti sér.
Hér er upphafserindi kvæðisins
og svo annað einhvers staðar inn-
anúr því, nánast miðsvæðis:
Kvöldgolan munarmild
minn vill um gluggann inn.
Rúðan er marglit með
málaðan sankti Pál.
Innanvið þar ég ann
erilshlés nokkurs mér.
Lotinn er yfir lít
langan minn ævigang.
Niðurlönd áttu auð.
Arfur sá jók mér starf.
Víða, með vígreift blóð,
völdin tók kalvínsk fjöld.
Frakkar óvinaflokk
fylltu, með stjórnmál spillt.
Hund-Tyrkinn jafnvel hönd
hreimdimmur, rétti þeim.
Vitanlega er mér ókunnugt um
hvort Tyrkir eru eða voru dimm-
raddaðir...
Vitanlega er vandasamara að
koma saman ljóði, eftir því sem
rímið er meira. Oft er seinni helm-
ingur ferhendu ortur fyrst, því um
er að gera að hann sé snjallur, eða
a.m.k. óþvingaður. Svo er tekið til
við fyrstu línuna, og því er það, að
ljóðlína nr. tvö vill stundum verða
hálfgerð efnisleysa: „Ekki’ er því
að leyna“, Um það má ég ræða“,
eða eitthvað í þeim dúr. Hér er eitt
öfugmæli, greinilega með þessu
einkenni:
Ur kýrspenanum kemur sjór
- kunnugt er það mengi -
Um hreina nýmjólk hlunnasjór
hrausta flytur drengi.
I bragfræði er til orðið runurím.
Það er nánast endarím þar sem
aldrei er sem víxlrím, heldur ríma
tvær eða svo margar línur sem vill,
saman. Egill Skallagrímsson kvað
hafa byrjað á þessu, í kvæðinu Höf-
uðlausn. T.d. telzt þá þessi hús-
gangur runurím:
Eg sat þar út öll jól,
á ermabættum kjól.
Heyrðist mitt gaul og gól
gegnum hann Tindastól.
Eins og áður er sagt, vex vand-
inn með auknu rími. En hvernig
væri nú að enda á hugleiðingum
um hvaða form sé auðveldast til
ljóðagerðar og sé þó að sjálfsögðu
haldið ljóðstöfum og líka endarími,
þótt það sé ekki ófrávíkjanlegt skil-
yrði. Eitt sérstakt ljóðaform hefur
bæði mér og öðrum þótt einna létt-
ast að eiga við, enda er til sægur
ljóða af þessari gerð. Það eru sex
ljóðlína erindi. í fjórum þeirra
skiptast á níu og átta atkvæði og
endarím á víxl. Lagið er alþekkt. .
. tvær síðustu línurnar ríma saman
og eru átta atkvæði hvor. Alveg
jöfnum höndum hafa verið ortir
sálmar og veraldleg ljóð í þessu
formi. Eitt sálmversið byrjar t.d.: í
gegnum lífsins æðar allar, en ver-
aldlegs efnis skal hér birt eitt, sem
þó líka er eftir prest, sr. Jón Þor-
láksson á Bægisá:
Fátæktin er mín fylgikona,
frá því ég kom í þennan heim.
Við höfum lafað saman svona
sjötíu vetur, fátt í tveim.
Hvort að við skiljum héðan af
hann veit er okkur saman gaf.
Flestir geta ráðið í hvað „fátt í
tveim“ merkir, en þeir sem ekki
fínna það út, vilja kannske - ég
skrifa kannske alltaf með e - ekki
láta á því bera ...
Höfundur er fyrrv. minjavörður.

%
voru komnar
heim 20 tímum
eftir fæðinguna...14
Hrönn Marinósdóttir og Gunnar Hersveinn
fjalla um meðgöngu, fæðingu og sængurlegu.
Daglegt líf í blaðinu á föstudaginn.