Morgunblaðið - 04.03.1999, Blaðsíða 26

26 FIMMTUDAGUR 4. MARZ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
________________LISTIR______
Að víkka út vitundina
Útisetur. Samband geðlækninga, bók-
mennta og siðmenningar nefnist bók sem
geymir ritdeilu frönsku heimspekinganna
Michels Foucault og Jacques Derrida um
gildi sturlunar í menningu Vesturlanda.
Matthías Viðar Sæmundsson er ritstjóri
verksins og skrifar ítarlegan eftirmála
þess. Þröstur Helgason bað hann að segja
frá þessari hnýsilegu bók.
DÁRAFLEYIÐ eftir Bosch. Skip hinna vitfirrtu
er tákn sturlunarinnar sem fór allt í einu að
ásækja evrópska menningu undir lok miðalda,
að mati Foucaults.
RITIÐ Sturlun og óskynsemi.
Saga sturlunar á skynsemis-
öld, eftir franska heimspek-
inginn Michel Foucault, kom út árið
1961 en í því er rakin saga sturlunar
á Vesturlöndum frá tímum síðmið-
alda og endurreisnar til okkar daga.
Bókin hefur vakið þversagnakennd
viðbrögð allt frá upphafi. í
nýútkominni bók, Útisetur. Sam-
band geðlækninga, bókmennta og
siðmenningar, era birtir þrír kaflar
úr bókinni og ritdeila sem spratt af
efni hennar milli höfundarins og
starfsbróður hans og landa, Japques
Derrida, í íslenskri þýðingu Olafar
Pétursdóttur og Garðars Baldvins-
sonar. Einnig eru í ritinu grein eftir
Shoshana Felman um deiluna og
kafli úr Hugleiðingunum eftir René
Descartes. Matthías Viðar Sæ-
mundsson, ritstjóri bókarinnar,
skrifar svo ítarlegan eftirmála þar
sem fjallað er um heimspeki
Foucaults í ljósi ritdeilunnar við
Derrida. Matthías hefur lengi glímt
við heimspeki Foucaults sem þykir
oft flókin og þversagnakennd. Sumir
spyrja kannski hvað það sé sem
heilli.
^ „Einkum tvennt,“ segir Matthías.
„í fyrsta lagi reynir hann stöðugt á
mörk í reynslu og hugsun, hann þor-
ir að vita og orða spumingar um efni
sem hafa oftsinnis verið kæfð eða
borin út. Rit Foucaults búa yfir
ástríðufullri þekkingarþrá sem hefur
farið fyrir brjóstið á mörgum í tím-
ans rás. Sjálfur lýsti hann því ágæt-
lega í viðtali um geðlækningar. ,Af
hverju skyldu læknar halda að ég sé
á móti geðlækningum?" sagði hann;
„það er af því að þeir geta ekki
horfst í augu við sögu eigin fræði-
greinar sem bendir auðvitað til að
geðlækningar séu gervivísindi; því
raunveruleg vísindi geta tekist á við
upptök sín hversu hraksmánarleg
sem þau era.“ Þá er það stíllinn,
tungutak Foueaults, hvernig hann
sameinar í mögnuðum texta sagn-
fræðilega nákvæmni, skáldlega Ijóð-
rænu og heimspekilegar rökfærsl-
ur.“
Tær og dularfull tilvistarreynsla
Matthías segir að nafn bókarinnar
sé sótt í Jónsbók. „Þar er talað um
óbótamenn sem létu líf sitt „fyrir
fordæðu ok forneskjuskap ok spáfar-
ir allar ok útisetur at vekja tröll upp
eðr fremja heiðni“. Utisetur munu
hafa farið fram á krossgötum að
næturlagi, á mörkum mannlegs sam-
félags, reynt var að víkka út vitund-
ina, virkja dulin sálarlífsöfl og sam-
eina þau öflum hins heimsins, vekja
tröll upp: máttarvöld óskynsemi og
náttúra. Þeir sem lesa ritið sjá fljótt
skyldleikann."
Af hverju er gerður greinarmunur
á sturlun og geðveiki í bókinni?
„Mig langar til að byrja á dálítilli
sögu sem margir kannast við en
sagt er að Einar skáld Benedikts-
son hafi verið myrkfælinn svo jaðr-
aði við geggjun. Kvöld eitt mun
hann hafa vafið rekkjuvoð um höfuð
sér svo hann líktist hálfdauðum
manni en sagði síðan við rekkjunaut
sinn: „Nú er mér sama þótt stofan
sé full af djöflum." Eftir það tók
hann að segja magnaðar draugasög-
ur, hverja af annarri, en þegar þeim
kraftmestu lauk sofnaði hann og
svaf vært til morguns. Þetta athæfi
kann að flokkast undir taugaveiklun
og afkáraleika, einhvers konar
brjálsemi eða draum, í augum
margra, en það má skoða það í öðru
samhengi.
Rit Foucaults snýst um „folie“
sem þýða má með orðinu sturlun en
bæði þessi hugtök eiga við geðræna
reynslu sem flokkast yfirleitt undir
geggjun eða geðveiki, kjörlendi
læknisvísinda og lyfjafyrirtækja nú á
dögum. Þegar að er gætt kemur hins
vegar í ljós margræð og mótsagna-
kennd saga því sjúkdómstengslin
era óljós og ný af nálinni. Sturlun
merkir þannig í gömlum heimildum
að ragla, trufla, koma á ringulreið,
enda er það tengt nafnorðinu styr
sem merkt gat ófrið, bardaga, há-
vaða og ólæti. Orðið býr því yfir söng
og styrjöld í óeiginlegum skilningi,
líkt og franska orðið folie, en upp-
ranaleg merking þeirra virðist vera
skortur á skynsemi, öfgar, hófleysi,
ragl og ofgnótt. Þessi merking hefur
haldist við í mæltu máli og er senni-
lega reist á eldgamalli reynslu, frá-
vikum sem geðlæknisfræði nútímans
hefur tengt sjúklegu atferli, en vora
kannski hluti af eðlilegu mannlífi
fyrr á tímum. Sturlunarlýsing
Foucaults er á þessu reist því folie er
fyrst og fremst tær og dularfull til-
vistarreynsla í augum hans, reynsla
sem getur grafið undan, vefengt og
kollvarpað skilningi okkar á veröld-
inni.“
Ágreiningur Foucaults
og Derrida
I stuttum formála að bókinni seg-
ir Matthías að á yfirborðinu hafí
deila þeirra Foucaults og Derrida
snúist um læriföður vestrænnar
rökhyggju, René Descartes, en í
raun og veru hafi verið tekist á um
„eðli“ vestrænnar hugsunar. „Þessi
ágreiningur kann að þykja óljós og
flókinn en í raun er hann ofurein-
faldur,“ segir Matthías. „Foucault
hafði tvennt í huga þegar hann rit-
aði þessa bók: að „segja sturlunina
sjálfa“, eins og það er orðað, og að
rekja sögu niðurþöggunar og sam-
ræðuslita. Hann hafði í huga rit sem
sameinaði eðliskosti fræða og skáld-
skapar, rit sem tjáði reynslu hinna
sturluðu, „öll þessi orð svipt máli“,
upphaflegt eða ósnortið sálarástand
sem ekki hefur ver-
ið skilgreint og fært
í fræðilegan búning.
Hann vildi sem sagt
komast undan máli
og hugtökum heim-
spekinnar, sálar-
fræðinnar og sagn-
fræðinnar: tungu-
taki sem hefur að
dómi hans útilokað
og hlutgert reynslu
brjálaðs fólks frá
sautjándu öld til
okkar tíma.
En að tjá sturlun-
ina sjálfa! Þessi
ásetningur gerir rit
Foucaults áræðið,
heillandi og spenn-
andi að mati
margra, en jafn-
framt hljóta ýmsar
efasemdir að vakna:
Geta æði og tungu-
mál hugsanlega átt
samleið, er hægt að
tjá sturlun með því
að tala um hana eða
er verkefnið
kannski bijálæðis-
legt í sjálfu sér?
Getur Foucault
komist framhjá rök-
víslegu tungutaki
sem hefur fangað og
lamað sturlunina,
tungutaki sem mót-
ar heimssýn okkar
og sjálfsmynd að
mestu eða öllu leyti?
Svo er alls ekki að
dómi Derrida, mál-
svara skynsemi og
raunsæis, við getum
ekki fangað sturlað geð með orðfæri
okkar fremur en unglingur fær end-
urheimt sakleysi æskunnar. Ástæð-
an er einfaldlega sú að tungumálið er
gegnsýrt hugsunum sem við
komumst ekki undan, skynsemi sem
hefur mótað málið á öllum stigum
þess, hvort sem um er að ræða
myndun og tengsl orða, setningar
eða merkingarrík hugtök. Réttar-
hald Foucaults yfir vestrænni skyn-
semi er því fáránlegt, taldi Derrida,
hann ræðst gegn meintum glæp, úti-
lokun sturlunar, en staðfestir glæp-
inn um leið með því að taka til máls
og lýsa honum, eða með öðru móti
sagt: sturlunin hverfur jafnóðum og
byrjað er að tala um hana rétt eins
og draughræðsla Einars Benedikts-
sonar; skáldið kjaftaði frá sér órök-
víslegan óttann við myrkrið eins og
landar hans hafa kannski gert um
aldaraðir.
Foucault gerði sér grein fyrir
vandanum sem sjá má af því að hann
tengir sturlun margsinnis við þögn.
En hvers konar þögn er átt við,
spurði Derrida, ef ekki mælsku-
þrangna þögn, talandi þögn, og
hvernig fáum við vitað að þögn hins
sturlaða sé merkingarrík hafi full-
komin samræðuslit átt sér stað eins
og gert er ráð fyrir? Þögnin hlýtur að
eiga sér farvegi, hafi Foucault lög að
mæla, hún hlýtur að birtast okkur, til
dæmis í hljóðum eða myndum sem
lesa má merkingu úr, sem hægt er að
breyta í rökvíslega orðræðu jafnóð-
um. Og sé sú raunin þá era fullyrð-
ingar um útilokandi mótsögn skyn-
semi og sturlunar rangar; öll merk-
ingarrík boðskipti hljóta eðli málsins
samkvæmt að vera skynsamleg.
Derrida hafnar af þessum sökum
hugmyndum um stórfelld umskipti
hugaríarsins á sautjándu öld, að
skynsemisöldin hafi rekið önnur
skilningsform út í ystu myrkur, að
virk og lifandi samræða ólíkra
reynsluheima hafi slitnað’ í tvö eintöl
þar sem hvoragur skildi eða heyrði
annan. Enda er skynsemin óhjá-
kvæmilegt skilyrði allrar merkingar-
sköpunar að hans dómi. Niðurrif
skynseminnar getur því ekki birst
með öðra móti en sem ólga eða rask
innan marka hennar því það að hugsa
og tala óskynsamlega er í sjálfu sér
útilokað. Hugsunin getur kannski
skírskotað til sturlunar á máli skáld-
skapar, með líkingum eða geðríki,
paþosi, en slíkt er samt tvíbent því sá
sem talar/skrifar verst raunverulegri
sturlun með skrafi sínu eða skáld-
skap, hann býr til fjarlægð, býr um
sig í skjóli, reisir virkisgarða, jafnvel
þótt hann lofsyngi og vilji tjá frelsi
eða andríki hinna brjáluðu.“
Snertir grundvallar-
viðhorf okkar
En hver er skoðun þín sjálfs?
„Andmæli Derrida kunna að
þykja óljós en þau spegla að mínum
dómi reynslu fjölda fólks, skrifta-
hefðir, sálgreiningu og meðferðar-
tækni nútímans þar sem fólk talar
burt sturlun sína (djöfulinn, synd-
ina, fíknina eða sýkina), þar sem
ekkert stendur á milli nema áhrifa-
máttur orðanna, gegnsætt skæni
tungumálsins. Tungumálið er í ljósi
þessa „rof‘ gegn sturlun, gegn
óskynsemi fíkna og freistinga -
tjáningin sem slík heldur hættunni í
skefjum: eftir því sem lýsing þín
fyllist og verður mælskari þeim
mun fjarlægari verður háskinn eins
og í dæmi Einars Benediktssonar;
hann hratt slæðingnum frá sér með
draugasögum. Sé þetta haft í huga
er erfitt að hafna röksemdum
Derrida."
Hvaða gildi hafa þessar rökræður
spekinganna tveggja?
„Röki-æða heimspekinganna er
kannski fáfengileg í augum þeirra
sem vanist hafa hversdagslegri
átakamálum en hún snertir samt
gi'undvallarviðhorf okkar og ákvarð-
anir frá degi til dags: hvað okkur
þykir rökrétt, heilbrigt og skynsam-
legt, stöðu innsæis, tilfinninga og
listar, hvernig og hvers vegna við
mótum líf okkar og samfélag á einn
veg en ekki annan. Hér er tO dæmis
reynt að skilgreina hugtök sem fólk
notar oft efasemdalaust eins og um
sjálfgefin sannindi sé að ræða en eru
í raun merkingarþrungin og stórpóli-
tísk, orð eins og skynsemi, vit, til-
finningar, óskynsemi, óvit og brjál-
semi eða sturlun."
Þegar kvötda tekur er notalegt að ylja sér vjð heitan tebolla.
Á sfikum stundum er brýnt að teid sé ekki einungis Ijuffengt og hollt
heldur þarf það lika að hafa róandi áhrif.
Celestial Seasonings hefur fehgi sérhæft sig í tegundum tes
i sem ínriihatda engin örvandi efni, svo sem koffin.
Slfkt te frá Celestiat Seasonings er tilvalið rétt fyrir svefninn og líka fyrir
sem starfa f streituv'aldandl umhverfi,
Njóttu vel - f rölegheitum.
(Tiishm
§easoning§