Morgunblaðið - 07.03.1999, Síða 12
12 SUNNUDAGUR 7. MARZ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Reuters
ALEXANDER Lúkasjenkó, forseti Hvíta-Rússlands, heilsar upp á þegna sína í höfuðborginni Minsk.
Iivít-Rússar hafa ekki tilfínningu fyrir því að þeir séu sérstök þjóð á tímamótum
Meta forsetann
meira en sjálfstæðið
Þótt Alexander Lúkasjenkó, forseti Hvíta-
Rússlands, sé virtur í heimalandinu hefur
honum gengið illa að sannfæra Vesturlönd
um ágæti sitt. Jðn Olafsson fjallar um
stöðu mála í Hvíta-Rússlandi.
ALEXANDER Lúkasjenkó, for-
seti Hvíta-Rússlands er mikill
snilldarmaður. Það finnst að
minnsta kosti aðstoðarmönnum
hans, honum sjálfum og kannski
stórum hluta Hvítrússa. Svona er
forsetanum lýst á heimasíðu
stjórnarinnar í Minsk: „Kraftmik-
ill og fróðleiksfús persónuleiki
A.G. Lúkasjenkó kemur fram í
hinum fjölmörgu áhugamálum
hans. Hann er fljótur að sjá hvar
pottur er brotinn, aflar sér nauð-
synlegrar þekkingar og fagmann-
legs innsæis á svipstundu. AJlt ber
þetta vitni meðfæddum hæfileik-
um hans til stjórnunar og for-
ystu.“
Bakgrunnur forsetans gefur
ekki neinar sérstakar vísbending-
ar um hvernig snilld hans óx úr
grasi og þroskaðist. Hann er
kennari að mennt, sérhæfði sig í
að kenna nemendum landbúnaðar-
skóla sögu og hagfræði. Starfaði
fyrir ungliðahreyfingu kommún-
istaflokksins um tíma og svo fyrir
borgarstjórnina í heimaborg sinni
Vitebsk. A níunda áratugnum var
hann um tíma aðstoðarfram-
kvæmdastjóri samyrkjubús og svo
framkvæmdastjóri ríkisbús. Hann
fór ekki út í pólitík fyrr en eftir að
Sovétríkin voru komin að fótum
fram.
Veturinn 1993-94 barðist hann
gegn spillingu í stjómkerfinu og
var formaður þingnefndar um þau
efni. Hann var eins og segir á
heimasíðu hans „óvinur spillingar-
innar sem ekki var hægt að múta“.
Það var meðal annars fyrir tilstilli
hans að Stanislav Sjúskevítsj, þá-
verandi þingforseti og þjóðhöfðingi
Hvítrússa, neyddist til að segja af
sér. Hann var sakaður um spill-
ingu, en aldrei hefur orðið neitt úr
formlegum ákærum á hendur hon-
um. Skömmu eftir að Sjúskevítsj
hrökklaðist úr embætti var
Lúkasjenkó sjálfur kosinn forseti,
þegar fyrst var kosið til þess emb-
ættis í beinum kosningum, og fékk
hvorki meira né minna en 80 pró-
sent atkvæða.
Afstæður hagvöxtur
Einhvern veginn hefur
Lúkasjenkó gengið erfiðlega að
sannfæra vestræna kollega sína, að
ekki sé nú talað um blaða- og
fréttamenn, um hið mikla ágæti
sitt. Aðferðir hans við að stjórna
Hvíta-Rússlandi hafa ekki þótt
frumlegar, enda fyrst og fremst
byggðar á einföldum brögðum Sov-
étkerfisins: Verksmiðjur starfa
þótt framleiðsla þeirra seljist ekki,
stjórnin tryggir lán til atvinnufyr-
irtækja á afar lágum vöxtum, pen-
ingar eru prentaðir eins og hver
þarf á að halda og verðbólga af
þeim sökum um 100 prósent. Og
það er byggt og framleitt í Hvíta-
Rússlandi. Reyndar slík ósköp að
hagtölur stjórnarinnar sýndu 10
prósenta hagvöxt á síðasta ári. En
sá hagvöxtur sannar ekki annað en
að hagvöxtur er afstætt fyrirbæri.
Hann er ekki alltaf merki um efna-
hagslegt heilbrigði.
Efnahagslega hefur Hvíta-
Rússland verið eftirbátur ná-
grannans í austri, Rússlands. A
meðan Rússar smáréttu úr kútn-
um, meðallaun hækkuðu, vöru-
framboð var sæmilegt og fór skán-
andi, bösluðu Hvítrússar við gam-
alkunnan skort sem fór heldur
versnandi. Efnahagshrunið í
Rússlandi í ágúst og kreppan sem
fylgdi í kjölfarið hefur þó orðið til
þess að menn hafa séð fleiri kosti
á hvítrússnesku aðferðinni en áð-
ur var. Þó að laun séu lág eru þau
oftast greidd á réttum tíma og
Hvítrússum virðist hafa tekist að
koma í veg fyrir þá þjóðfélagslegu
upplausn sem einkennir stór
svæði í Rússlandi. Og þó að í vest-
ur-Evrópu þyki mönnum
Lúkasjenkó leiðinlegur og til lítils
annars líklegur en að leggja efna-
hag Hvíta-Rússlands endanlega í
rúst, þá virðast landar hans enn
hafa trú á honum. Þegar forsetinn
boðar stöðugleika, einsog hann
gerði fyrr á þessu ári, telja menn
það skárri kost en hraðar umbæt-
ur eins og þær sem Rússar virðast
nú vera að gefast upp á.
Bandalag Rússlands
og Hvíta-Rússlands
Það sem mesta furðu hefur vak-
ið upp á síðkastið eru þó ráðagerð-
ir um sameiningu Hvíta-Rússlands
og Rússlands í einu ríkjabanda-
lagi. 25. desember síðastliðinn var
undirrituð yfirlýsing um efnahags-
lega og pólitíska sameiningu ríkj-
anna. Samningurinn er ekki bind-
andi en hann er framhald aðgerða
til að sameina ríkin sem staðið
hafa yfir allar götur frá 1995 er
samið var um tollabandalag.
Astæðan fyrir því að margir undr-
ast í raun að bæði Rússar og Hví-
trússar skuli vilja þetta er sú að
sameining virðist hvorugum aðila
hagstæð. Það er ekki að sjá að
Rússlandi sé nokkur efnahagsleg-
ur ávinningur í pólitísku bandalagi
eða sameiningu við Hvíta-Rúss-
land. Ekki er heldur augljós ávinn-
ingur í sameiningu fyrir Hví-
trússa, og á skjön við þróunina í
löndunum í kring að stjórnin skuli
vilja afsala sér nýfengnu sjálfstæði
ríkisins. Það lá nærri að samein-
ingarsamningur væri gerður fyrir
tveimur árum, en talið er að þá
hafi Anatolí Tsjúbaís, fyrrverandi
aðstoðarforsætisráðherra Rúss-
lands og nokkrir aðrir vestrænt
sinnaðir stjórnmálamenn komið í
veg fyrir að skrefið væri stigið til
fulls. Nú eru þeir allir horfnir úr
stjórnarstöðum en eftir sitja
margir gamlir refir sem hafa ekki
gefið upp alla von um að enn megi
endurreisa stórveldi í líkingu við
Sovétríkin og sjá sameiningu
Rússlands og Hvíta-Rússlands
sem fyrsta skrefið að því marki.
Evgení Prímakov forsætisráð-
herra Rússlands er sagður mestur
ákafamaður um sameininguna.
Margir aðrir áberandi stjórnmála-
menn eru einnig eindregið fylgj-
andi sameiningu, þar á meðal hers-
höfðinginn fyrrverandi Alexander
Lebed sem nú er fyikisstjóri í Kra-
snojarsk í Síberíu. Hann sagði yf-
irlýsinguna í desember vera leið-
réttingu á hinum „sögulega glæp“
þegar Sovétríkin voru lögð niður í
árslok 1991.
Táknrænar forsetakosningar
ögra Lúkasjenkó
En burtséð frá bágu efnahagsá-
standi og vaxandi fjandskap í garð
vesturlanda, hafa þó mannréttinda-
mál í Hvíta-Rússlandi valdið mestu
um andúð þá sem stjórnvöld hafa
bakað sér út á við á síðustu misser-
um. Lúkasjenkó hefur hvað eftir
annað skorið upp herör gegn fjöl-
miðlum og látið fangelsa blaða- og
fréttamenn sem tregii' eru í taumi.
Margir áberandi leiðtogar stjóm-
arandstöðunnar hafa mátt sitja í
fangelsi lengur eða skemur. í síð-
ustu viku sótti háttsettur embætt-
ismaður, borgardómari í borginni
Babryusk, um hæli í Þýskalandi
sem pólitískur flóttamaður og
sagði að dómstólar hefðu glatað
hlutleysi sínu fyrir ofríki
Lúkasjenkós. Margir aðrir emb-
ættismenn hafa ýmist horfið frá
störfum eða verið hraktir úr þeim
og þurft að leita hælis utan
landamæranna. Þjóðfrelsishreyf-
ing Hvíta-Rússlands, sem var
áberandi undir lok Sovéttímabils-
ins, hefrn- hvað eftir annað þurft að
loka skrifstofum sínum og blað
hennar, Svaboda, hefur verið bann-
að. Formaður hreyfingarinnar hef-
ur búið í Bandaríkjunum síðan
1996. Lúkasjenkó hefur einnig ver-
ið í nöp við fulltrúa erlendra fjöl-
miðla ekki síst rússneskra og gert
þeim lífið leitt með margvíslegum
hætti. Lúkasjenkó var kosinn for-
seti til fimm ára í forsetakosning-
unum 1994, en rúmu ári síðar lét
hann bera stjórnarskrárbreytingar
undir þjóðaratkvæði og var sam-
þykkt að lengja kjörtímabil hans í
sjö ár. Æðstaráði Hvíta-Rússlands
sem þá starfaði var slitið og nýtt
þing kosið í þess stað. Þessi aðferð
Lúkeshenkós var af mörgum talin
frekleg valdníðsla og lýsti hæsti-
réttur landsins því yfir að breyt-
ingarnar væru svo miklar að í raun
væri um nýja stjómarskrá að
ræða, sem þyrfti að samþykkja á
þingi. Andstæðingar Lúkasjenkós
hafa nú ákveðið að efna til tákn-
rænna forsetakosninga í sumar til
að leggja áherslu á þann skilning
sinn að Lúkasjenkó haldi völdum
með ólögmætum hætti fari hann
ekki frá í sumar eða efni til nýrra
kosninga. Lúkasjenkó hefur bent
andstæðingum sínum á að þessi að-
gerð þeirra geti talist ógnun við ör-
yggi ríkisins, jafnvel tilraun til
valdaráns.
Var sjálfstæðinu þröngvað
upp á Hvítrússa?
Það er í raun furðulegt hvernig
mál hafa þróast í Hvíta-Rússlandi.
Þó að vissulega sé efnahagur víða
bágborinn í löndunum í kring, þá
hefur alls staðar orðið mikil þjóð-
ernisleg vakning. Litháar, Ukra-
ínumenn og Pólverjar, að ekki sé
talað um Rússa, hafa fundið nýja
merkingu í gömlum hugmyndum
um þjóðemi sitt og uppmna og
víða skiptir uppbygging þjóðar-
hugmyndar miklu máli í stjóm-
málaþróun. En það er eins og Hví-
trússar hafi aldrei vanist því að líta
á sig sem sjálfstæða þjóð. Fyrir
hran Sovétríkjanna vora kröfur
Hvítrússa um sjálfstæði ekki há-
værar, og það má segja að það hafi
komið eins og þrama úr heiðskíru
lofti þegar leiðtogi þeirra Sjú-
skevítsj lýsti landið sjálfstætt ríki
eftir fund með Jeltsín og Kravtsjuk
leiðtoga Úkraínumanna.
En hvort sem Hvítrússar vilja
eða vilja ekki: Þeir era enn sjálf-
stæð þjóð og þurfa að glíma við er-
lend ríki og öflug alþjóðleg samtök
sem vilja sífellt segja þeim fyrir
verkum. Alþjóðleg mannréttinda-
samtök leggja hart að stjómvöld-
um í Vestur-Evrópu og Bandaríkj-
unum að þvinga Hvítrússa til
sveigjanleika og Alþjóðagjaldeyris-
sjóðurinn hefur sett hörð skilyrði
fyrir því að Hvíta-Rússlandi verði
veitt stórt lán, en á því láni velta
áform Lúkasjenkós um að árið
1999 verði „ár stöðugleika“.“
|l
I