Morgunblaðið - 27.04.1999, Blaðsíða 40

40 ÞRIÐJUDAGUR 27. APRÍL 1999
MORGUNBLAÐIÐ
MENNTUN
Dyslexía II Hverniff líður nemendum með lestrarörðugleika í íslenskum skólum? Hvernig er brugðist við
þeim? Fáfnir Arnason hefur þurft að glíma við þessa skyntruflun. Gunnar Hersveinn ræddi við hann og kynnti
sér efni sem veitir almenningi innsýn í dyslexíu og hjálpar fólki við að setja sig í spor þessara nemenda.
Innsýn í
lesblindu
opnar augu
• Vonbrigði nemenda með dyslexíu
orsaka varnarstöðu þeirra
• Aðferðirnar eru til en eitthvað skortir
til framkvæmda: Fé, þjálfun?
HVER biður blinda að
skoða ljósmynd eða
heyrnarlausa að fara á
tónleika? Það er ekki
sanngjarnt, hvað þá að spyrja síðan
í smáatriðum hvað myndin sýnir og
hvað var spilað á tónleikunum. Les-
blindir eru hins vegar oft beðnir um
að lesa og í skólum landsins eru þeir
metnir með skriflegum prófum.
Lestur er haldreipi einstaklinga í
nútímanum. Texti í augum flestra
er í beinum reglulegum línum á
hvítum pappír. Hjá hinum fáu lítur
út fyrir að einhver púki hafí komist
í textann og hrært í honum með
ausu. Nemendur með dyslexíu hafa
átt erfitt uppdráttar í íslenska
skólakerfínu þótt nær hundrað ár
séu frá því að taugalæknar greindu
þennan skyngalla. Þeir hafa oft á
tíðum verið álitnir líkt og Albert
Einstein og Thomas Edison af
kennurum sínum: Treggáfaðir og
ófélagslyndir. Núna gefst þeim
kostur á takmarkaðri (m.t.t. aldurs
og afbrigða) greiningu (greinandi
ritmálspróf) hjá Lestrarmiðstöð
KHÍ en það er undir skólunum sem
þeir ganga í komið hvort þeir fá ein-
hverja hjálp eða ekki. 60 grunn-
skólanemendur voru í liðinni viku á
biðlista eftir greiningu hjá Lestrar-
miðstöðinni og 45 framhaldsskóla-
nemendur.
í Morgunblaðinu 21.4. sl. kom
fram að skólar fá enga peninga til
að starfa sérstaklega með nemend-
ur með dyslexíu og að sækja þarf
um styrk til Þróunarsjóðs fram-
haldsskóla til að kennarar geti sótt
námskeið um efnið „Stuðningur við
ungmenni sem glíma við dyslexíu" -
en það efni hlaut styrk frá Leon-
ardo-áætlun ESB. Styrkþeginn Að-
alheiður Ósk Guðmundsdóttir vill
efla sjálfsmat nemenda og „forða
þeim frá þeim pyttum að telja sig
heimsk.“
Dyslexía og félagsleg
einkenni
Dyslexia (þýðing: lesvandi, les-
blinda, lestrarörðuleikar, sértækur
námsvandi, mislestur, orðblinda) er
sjónræn skyntruflun sem hamlar
einstaklingum að lesa texta. Eigin-
leikinn að meðtaka upplýsingar og
að koma frá sér upplýsingum er á
einhvern hátt truflaður.
Einkenni dyslexíu geta birst á
marga vegu, m.a. í skrift og lestri.
Einbeiting verður oft léleg og til-
hneiging til að snúa bókstöfum og
tölustöfum öfugt eða ruglast á röð
þeirra (b-d, 6-9, 48-84, nál-Ián).
Nemendur hafa hæfni til að svara
spumingum munnlega en eiga erfítt
með að svara sömu spurningum
skriflega, stafa sama orðið á marga
mismunandi vegu án þess að kann-
ast við rétta stafsetningu orðsins,
eiga erfítt með að skrifa upp texta
eftir forskrift, með að taka glósur,
að skilja tíðbeygingar sagna, og
eiga erfítt að vinna með talnarunur
(t.d. að muna símanúmer).
Mörg dyslexíu-börn sýna einnig
eitt eða fleiri eftirtalinna einkenna:
ofvirkni, þurfa minni svefn en börn
að meðaltali, einbeitingin auðtmfl-
uð, óskipulag, erfítt með að sam-
hæfa hreyfingar.
Hannes Hilmarsson, kennari og
félagsráðgjafi, vann marvisst að úr-
ræðum (stuðningskerfi) fyrir dys-
lexíu-nemendur í Menntaskólanum í
Reykjavík árin ‘94-’97, áður var
hann ráðgjafi í Menntaskólanum við
Sund (‘88-’91) og í vetur hefur hann
hjálpað Fáfni Arnasyni, nemanda á
fyrsta ári í Kvennaskólanum í
Reykjavík, við stærðfræðinám.
Hann hefur einnig þýtt kver (óút-
gefíð hér á landi) eftir Michael V.
Ryden. Hannes er kennari við
Menntaskólann í Kópavogi. Hann
telur að betri innsýn í dyslexíu leiði
til þess að hlutur þessara nemenda
verði réttur - þess vegna þýddi
hann bókina.
Bók Rydens varpar ljósi á dyslex-
íu innan frá, því hann var sjálfur
greindur með þessa truflun níu ára
gamall árið 1969 í London af
McDonald Critchley. Hann var í
framhaldinu rannsakaður af náms-
sálfræðingi sem mældi og staðfesti
síðar að greind hans væri vel yfir
meðallagi. Skólayfirvöld könnuðust
ekki við dyslexíu og höfðu stungið
upp á að hann yrði settur í skóla
þroskaheftra.
Ryden tókst með aðstoð að ljúka
stúdentsprófí með framúrskarandi
árangri í stærðfræði og eðlisfræði.
Hann stundaði viðskiptafræðinám
um skeið en komst svo inn í háskóla
í Bandaríkjunum og lauk B.S. prófí
í ljósmyndun og tækniteiknun.
Hann starfar nú sem ljósmyndari.
„Bókin hans varð mér hugljómun,"
segir Hannes, „ég hef ekki áður
kynnst bók sem gerir jafn flóknu og
viðkvæmu efni jafn upplýsandi og
skýr skil.“
Hvernig birtist texti
þessum nemendum?
„Grunnskólinn skal leitast við að
haga störfum sínum í sem fyllstu
sæmræmi við eðli og þarfir nem-
enda og stuðla að alhliða þroska
hvers og eins,“ stendur í aðal-
námskrá grunnskóla (1989), og
„grunnskólinn skal stuðla að mennt-
un hvers og eins“. Hannes bendir á
að til að ná þessum mannréttindum
þurfi að þjálfa kennara. Það er for-
sendan og að vinna með tækni til að
kenna og hjálpa nemendum að öðl-
ast þekkingu. Stærðfræði má til
dæmis kenna með umræðu og hljóð-
um. „Hjálpin er í raun ekki mikið
fyrirtæki. Eg er með Fáfni Ái-nason
einu sinni í viku í stærðfræði og í
jólaprófunum fékk hann 8 í henni en
lakari einkunn í öllum öðrum fógum
- en þar fékk hann enga aðstoð,"
segir hann.
Dyslexía birtist á margvíslegan
hátt og er einnig einstaklingsbund-
in. Prentaður texti afmyndast til
dæmis á ýmsa vegu í augum nem-
Morgunblaðið/Kristinn
segir Fáfnir. Helga Björk móðir hans og Hannes.
,ÉG fínn ennþá fyrir kvíða við að fara í skólann,
nfflTwr
íjl i 1 ;| |í
^ M .■% , Á.y
sóB^léfiíSuSággíWflnLbaaMSííriiöíWdací %■
vJií?i3c4éfiböþ,Jblaí<i<attaddmní(5ttbi^étft6,r<rSdd-
ii^ceW^t^^áW.reediiággaaeöfiíSiíy.byíit
(Í^Pe^ii»^ttíeen3SttiltsQÍíIriléh4a9íSés
cftP^rtaffl^iðiHiidhsoHaídlstwiiaHfe^HÍdaa
HMiSÍiSÍ1 döttttiaH ‘fflf-
Mféé fof ÖM* puácd a®
Gfwféé pa§t, t ímcd
tÍffíS f&F SUétaincd rcading, and öf fe-
eus, M well ðl Other pcrceptual tasta. Aáái*-
ÍÍ8fla%» ivm of the 23 experlmenial feflfld
but ttonc of th« coRtföl §m$
qfti tfeíWe ppgges, ecaih cfff
ca9A?i«fdd5^Míi<toiráée^
DÆMI um hvernig texti getur Iitið út fyrir nemanda
með dyslexíu. Er furða að hann forðist lestur ef
hann öðlast ekki skilning annarra á vanda sínum?
enda. Dæmi um lóðréttar stafatil-
færslur: „Og loks tókst henni að
stýra árabátnum ásamt Lynn“ verð-
ur „Oggoks aóksl enni að stýra)
raþeganum ásumt ynn“. (Bókstafir
og heil orð birtast í línunni íyrir of-
an eða neðan).
Láréttar stafatilfærslur: „Áskor-
unin var því öllu meiri vegna þessa
ófyrirsjáanlega slyss í borgarastyrj-
öldinni" verður „Ein öll því u askor-
un því in. Þess vevegna sjáana slyss
ófyrir meiru borg írara styrjildinni"
(orð eða orðhlutar birtast á röngum
stað og stafirnir raðast í andhverfa
röð innan sömu línu).
Annað sem gerist við lesturinn er
til dæmis, 1) Fyrstu bókstafirnir
eru skýrir, því næst dofna þeir og
geta orðið alveg ósýnilegir. Þetta er
tilviljunarkennd dofnun og getur
verið á bilinu 20-100%. 2) Texti get-
ur snúist í skynjun eins og lesið sé í
spegli. 3) Tilviljunarkennt brottfall
bókstafa. 3) Heil orð hverfa og að-
eins lykilorð standa eftir. 4) Lykil-
orð hverfa úr textanum. 5) Texti
birtist á hvolfi. 6) Grunnhugtökum
snúið við, dæmi: „Það hafa verið
rúm eitt hundrað og tuttugu ár síð-
an John Powell yfirhershöfðingi
markaði spor í mannkynssög-
una ... „ verður „Það eru tæpir eitt
hundrað og tuttugu dagar áður en
John Powell undirliðsþjálfi afmáði
spor í mann-
kynssöguna."
Hvernig líður
nemendum
með dyslexíu í
skólum?
Nemendur
með dyslexíu
verða fyrir ým-
iskonar hindr-
unum í námi.
Þeir hafa ekki
skjótan aðgang
að upplýsing-
um; geta t.d. átt
í erfiðleikum
með að nota
orðabækur séu
þeir óvissir í
stafsetningu.
Þeir hafa til-
hneigingu til að
forðast kennara
og atburði sem
krefjast bók-
legrar þekking-
ar. Þeir velta
frekar fyrir sér
vanhæfni sinni
en hæfni. Þeir
líða fyrir hvað
aðrir virðast
eiga erfitt með
að setja sig í
spor þeirra. Þá skortir yfirleitt
sjálfstraust og hafa brotkennda
sjálfsmynd því bæði kennarar og
samnemendur þeirra reikna ekki
með miklu frá þeim.
„Við erum langt á eftir mörgum
öðrum þjóðum í að styðja við nem-
endur með dyslexíu,“ segir Hannes,
„og skólaganga þeirra er iðulega
eifið. Það skortir að kynna dyslexíu
í skólum og að byggja upp stuðning.
Að mínu mati hefur verið framið
mannréttindabrot á þessum nem-
endurn," segir hann, „nemendur
eiga rétt á námi við hæfi, svo að
harkaleg framkoma við þá stangast
bæði á við stjórnarskrána og Barna-
sáttmála Sameinuðu þjóðanna."
Hannes segir margt hægt að gera
fyrir þessa nemendur og það kosti
ekki svo mikið. Hins vegar er aðeins
einn ráðgjafi í framhaldsskólum
núna á hverja þúsund nemendur.
„Það þyrftu að vera þrír ráðgjafar
og einn sérkennari á hverja þúsund
nemendur," segir hann og að það
gefi þeim tækifæri til að búa tii
stuðningskerfi og taka á vandamái-
unum sem eru jafnmörg og í samfé-
laginu sjálfu.
Dyslexíu-nemendum líður yfir-
leitt illa í skólum og í bók Michaels
Rydens er meðal annars sagt frá
því. Þessum nemendum finnst þeir
vera vitlausari en aðrir þrátt fyrir
jafngóða og stundum betri greind.
En ekkert samband er milli greind-
ar og dyslexíu. Líðan nemenda
verður oft eftirfarandi:
Alger vonbrigði með að geta ekki
skilið, upplifun vangetu, vilji til að
gefast upp, reiði að geta ekki það
sem aðrir geta, vonbrigði eftir að
hafa hafa misst stjórn á skapi sínu,
ávallt í varnarstöðu, einmanaleiki,
spenna, flótti frá bóknámi.
Ráðleggingar
handa öðrum
Hannes segir margt hægt að gera
til að draga úr líkum á vanlíðan
nemenda með dyslexíu og hvílir það
meðal annars á góðri þjálfun ráð-
gjafa sem geta miðlað til nemenda,
kennara og annarra um dyslexíu.
Ráðgjafmn finnur orsakir reiði,
vonbrigða og jafnvel fjandskapar
hjá viðkomandi nemanda og kennir
honum viðeigandi aðferðir til orku-
losunar. Hann hlustar og setur sig í
spor nemans og hjálpar honum að
skilja og takast á við vandann.
Hann segir öðrum frá dyslexíu og
ráðleggur þeim að einþeita sér að
hæfni og hæfileikum viðkomandi
nemanda. Hann hjálpar þeim að
rækta styrkleika sinn, að sætta sig
við annmarka sína og að auka sjálfs-
traustið.
Hannes segir að ráðgjafí í skóla
geti síðan gert margt annað íyrir
nemanda með dyslexíu fái hann
þjálfun, tíma og ráði'úm til þess.
Hann geti til dæmis fundið bestu
námsleiðina og gert prófm þannig
úr gai-ði að þau séu sanngjörn. Fyr-
ir nemanda með dyslexíu er t.d.
mikilvægt í kennslu að leggja
áherslu á: Fyi-irmæli, sýnikennslu,
atriðaorðalista, spumingar til að
kanna réttan skilning, og að lofa
nemandanum að tala, sýna og end-
urtaka lykilhugtök og æfa sig.
Michael Rayn ráðleggur kennur-
um að láta til dæmis tíu ára nem-
endur með dyslexíu alls ekki fá
námsefn fyrir 6 ára börn. Ekkert er
eins niðurlægjandi fyrir þau, segir
hann og að mikilvægt sé að náms-
efnið sé áhugavert m.t.t. aldurs.
Auðveldlega megi tengja námsefnið
við áhugamál nemenda. Hann nefn-
ir fleira og segir svo: „Sennilega er
mikilvægasta staðreyndin að gera
nemendum með dyslexíu grein fyr-
ir því að lífið er ekki réttlátt og að
þeir þurfa að leggja meira á sig en
aðrir til að ná sambærilegum ár-
angri og þeir sem eru ekki með
dyslexíu."
Aðrir þurfa aftur á móti að leggja
sig fram við að öðlast innsýn í dys-
lexíu, sigrast á fordómum sínum og
læra aðferðir sem yfirstíga hindran-
ir á vegi nemenda með dyslexíu.