Morgunblaðið - 03.01.2000, Síða 106

106 MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000
1913 2000

Surtsey
verður til
19 6 3 9 Surtsey er einstakt
náttúrufyrirbæri. Hún reis upp
af hafsbotni við suðurströnd
íslands, þrjár mílur vestur frá
Geirfugiaskeri, 14. nóvember
1963 og stóð gosið með hlé-
um fram í júní 1967. Eyjan
hefur minnkað um nær helm-
ing frá því gosi lauk, en þá
var hún tæpir þrír ferkílómetr-
ar. Töluvert brotnar úr berg-
inu á suðurströnd eyjarinnar
og hún minnkar um 50 metra
á ári, en á þó eftir að standa
í einhverjar aldir. Surtseyjar-
gosið gaf jarðvísindamönnum
ómetanleg tækifæri til rann-
sókna á sínum tíma. Það
staðfesti og kollvarpaði vís-
indakenningum og varpaði
einnig Ijósi á ýmis fyrirbæri í
jarðfræðinni.
>
Hvers vegna varð ísland
ekki lýðveldi 1941?
eftir BJARNA
BENEDiKTSSON
1943
Eðli sjálfstæðisbaráttunnar
A síðustu tímum eru sumir menn
farnir að kalla alla lífsbaráttu þjóð-
arinnar sjálfstæðisbaráttu hennar.
Um þetta væri eigi nema alt gott að
segja, ef það væri gert til að efla
skilning þjóðarinnar á mikilvægi
þessarar baráttu, en í þess stað sýn-
ist það beinlínis gert til að viila
þjóðinni sýn. Draga huga hennar
frá hinni eiginlegu sjálfstæðisbar-
áttu, fá hana til að trúa, að stjóm-
skipulegt sjálfstæði sje algert auka-
atriði sjálfstæðismálsins, heldur
sjeu það alt önnur málefni, sem þar
hafi mesta þýðingu.
En hvert er þá hið rjetta eðli
sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar?
Hún er hliðstæð baráttu ánauð-
ugs manns fyrir að fá fullt frelsi og
mannrjettindi. Sá, sem í ánauð er,
heldur lífi og limum, þrátt fyrir
ánauð sína. Hann getur haft nóg að
bíta og brenna. Og vel má vera, að
honum líði alt eins vel eða betur en
sumum frjálsum mönnum. Þrátt
fyrir það unir enginn, sem einhver
manndómur er í blóð borinn, því að
vera í ánauð. Hann finnur og veit,
að ánauðin skerðir manngildi hans
og er ósamboðin hverjum menskum
manni. Honum er og fullijóst, að
þótt vel sje sjeð fyrir efnahagsleg-
um þörfum hans, þá eru samt allar
líkur til, að hann beri meira úr být-
um, ef hann er sjálfur eigandi
I Ræða á
I Þingvöllum
118. júní 1943
starfsorku sinnar, en ef annar ráð-
stafar henni fyrst og fremst sjálfum
sjer til hags.
Aðstaða þjóðar, sem seld er undir
yfirráð annarar, en hin sama og
þess, sem í ánauð er. Slík var að-
staða ísl. þjóðarinnar alt til 1918,
þrátt fyrir nokkra rýmkun á rjetti
hennar síðustu áratugina þar á und-
an.
Sjálfstæðisbaráttunni
lauk ekki 1918
En sjálfstæðisbaráttu þjóðarinn-
ar að þessu leyti lauk með sigri
1918, segja sumir. Vissulega má til
sanns vegar færa, að þá hafi ánauð
hennar verið lokið. En var fult
stjórnskipulegt frelsi hennar þar
með fengið? Var verkefni hinnar
eiginlegu sjálfstæðisbaráttu þar
með úr sögunni?
Mundi sá bóndi telja sig að fullu
frjálsan, sem að vísu mætti ákveða
sjálfum sjer og heimafólki sínu regl-
ur til að fara eftir, en þyrfti þó að
leita samþykkis óðalsbónda á fjar-
lægri jörð tO þess að fyrirmælin
hefði nokkra þýðingu? Ef hann
mætti ekki hafa skifti við nágranna
sína, nema fyrir milligöngu óðals-
bóndans eða öllu heldur vinnu-
manna hans, yrði að hafa einhvem
þessara vinnumanna með í förinni,
ef hann skryppi í kaupstað, og engin
þessara viðskifta hefðu lögformlegt
gildi, nema óðalsbóndinn samþykti?
Ef hann að vísu mætti hafa eigin
hund til að reka úr túninu, en hefði
þó, til þess að víst væri, að fjár-
reksturinn færi fram eftir öllum
listarinnar reglum, jafnframt sjer-
staklega vaninn hund frá óðals-
bóndanum til túngæslunnar? Og
mundi bóndi telja þann eignarrjett
á jörð sinni mikils virði, sem því
skilyrði væri háður, að þrjátíu menn
aðrir mættu hafa af henni öll hin
sömu not og sjálfur hann?
Slíku frelsi mundi enginn íslensk-
ur bóndi una til lengdar. Auðvitað
þættu honum þessi kjör betri en al-
ger ánauð, en honum mundi þykja
það furðulegt, ef honum væri sagt,
að nú væri frelsisbaráttu hans lokið.
Og honum mundi þykja það óþörf
spurning, ef hann væri að því spurð-
ur, hvort hann vildi nú ekki una
þessum kjörum sínum enn um sinn,
þegar sá tími væri kominn, að hann
ætti rjett á algeru frelsi.
En aðstaða íslensku þjóðarinnar
er eftir sambandslögunum einmitt
hin sama og bónda þess, sem nú var
lýst.
Islendingar mega að vísu setja
sjer lög, en þau hafa ekki stjórn-
skipulegt gildi, nema konungurinn í
Kaupmannahöfn samþykki þau. Is-
lendingar fara ekki sjálfir með ut-
anríkismál sín og mega enga samn-
inga gera við önnur ríki, nema í
samráði við eða fyrir atbeina
danska utanríkisráðuneytisins, og
konungurinn í Kaupmannahöfn
verður að samþykkja þá, til þess að
þeir hafi nokkurt gÖdi. Islendingum
er að vísu heimilt að hafa eigin varð-
skip til gæslu landhelgi sinnar, en
þeim eru jafnframt til frekara ör-
yggis fengin dönsk skip til gæslunn-
ar. íslendingar eiga að vísu sjálfir
land sitt, en þeir eru skyldir til að
þola þrjátíu sinnum mannfleiri þjóð,
Dönum, öll hin sömu not af landinu
og þeir sjálfir hafa.
Ætla mættij að ekki þyrfti að
hvetja neinn Islending tH að una
slíku frelsi eigi lengur en hann er
skyldur til samkvæmt ströngustu
lögum. En sjálfstæðisbarátta þjóð-
arinnar er orðin löng og í henni hef-
ur margt furðulegt fyrir komið.
Baráttan við vantrúna
Hin langa sjálfstæðisbarátta
þjóðarinnar hefur verið þríþætt.
Engan getur undrað, þó að hin
gamla yfirráðaþjóð okkar, Danir,
hafi verið tregir til að sleppa völd-
um sínum hjer á landi. Slíkt er í
samræmi við mannlegt eðli. Ovild
þeirra til Islendinga hefur áreiðan-
lega ekki ráðið afstöðu þeirra, enda
hefur hún sjálfsagt aldrei verið fyrir
hendi. Metnaður og hagnaðarvon
hafa eflaust haft einhver áhrif.
Þetta hafa samt ekki verið aðalor-
sakirnar. Bein góðvild hefir senni-
lega ráðið mestu um. Eftir alda-
langa stjóm Dana á landinu var hag
íslensku þjóðarinnar svo komið, að
bestu menn þeirra trúðu því í al-
vöru, að Island væri ómagi, sem
Danmörk mætti eigi hendi af
sleppa, heldur yrði með æmum
kostnaði að treina í lífið. Engan get-
ur heldur undrað, þó að erlendar
þjóðir hafi yfirleitt látið sig sjálf-
stæðisbaráttu íslensku þjóðarinnar
litlu skipta. Af eðlilegum ástæðum
hefir þekking þeirra á málefnum Is-
lands verið lítil og áhuginn á þeim
enn minni. Þeim, sem lítið þekkja til
lands eða þjóðar, hlýtur að sýnast
það ganga kraftaverki næst, ef svo
lítilli þjóð sem íslendingum tækist
að halda uppi sjálfstæðu ríki í jafn
erfiðu landi sem íslandi. Menn eru
tregir að trúa kraftaverkum nú á
dögum og hafa því löngum látið sjer
fátt um finnast tilraunir okkar til að
öðlast fullt frelsi.
Hitt hefði mátt ætla, að íslend-
ingar hefðu ekki þurft að eiga í inn-
byrðis baráttu um, hvort þeir ættu
að heimta fult frelsi og sjálfstæði
sjer til handa. Svo hefir samt verið.
Aðalörðugleikinn hefir einmitt ætíð
verið sá, að sameina þjóðina sjálfa
um frelsis- og rjettarkröfur sínar.
Þegar það hefii- tekist, hefir sigr-
anna sjaldan verið langt að bíða.
Einmitt vegna þess, að tálmananna
hefur eigi fyrst og fremst verið að
leita í óvild, heldur áhuga- og skiln-
ingsleysi umheimsins á okkar hög-
um.
Hafa þá verið til íslendingar, sem
eigi vildu algert stjómskipulegt
frelsi þjóðar sinnar? Vonandi ekki.
En hinir hafa stundum verið alt of
margir, sem töldu þjóðina frekar
hafa þörf á einhverju öðru en þessu.
Sögðu, að fyrst bæri að tryggja efna-
Löghelgi Þingvalla
eftir JÓN
LEIFS
1959
Staddur á leið norður um Hvalfjörð stanzar
undirritaður við Saurbæ og reynir eins og
oft áður að skynja samhengið milli lands-
lagsins og skáldskapar Hallgríms Péturs-
sonar. Hér hlýtur Haligrímur í sinni auð-
mýkt og eymd oft að hafa kropið fyrir há-
tign Guðs og fjallinu hinumegin við fjörðinn.
Hér verður það nú einnig mitt hlutverk
að svara í þetta sinn tilskrifi síra Jóhanns
Hannessoanr um Þingvelli í Morgunblaðinu
í dag og að finna í því samhengi auðmýkt-
ina, sem staðnum sæmir.
Síra Jóhann hefir misskilið tillögur mín-
ar, sem eru eins og hann réttilega tekur
fram, orðnar til fyrir nokkrum ámm þegar
hann hóf störf sem Þjóðgarðsvörður.
Allir munu vera honum þakklátir fyrir að
hafa nú vakið máls á nauðsyn ýmiskonar
umbóta á Þingvölfum, og það hvatti mínar
gömlu tillögur, - sem hann fellst að ýmsu
leyti á, - en telur sumar lítt framkvæman-
legar eða óviðeigandi.
Það er hinsvegar mikill misskilningur hjá
síra Jóhanni Hannessyni, að undirritaður
hafi viljað afneita höfundarétti Guðs almátt-
ugs að vorum þjóðarhelgidómi Þingvöllum.
Guðsþjónustur verða bezt haldnar þar und-
ir beram himni eins og oft hefir áður verið
gert, enda virðist annað ekki samboðið helgi
staðarins. Ófróður er ég um trúarbragða-
sögu, en mér hefir ætíð skifizt að Baldur
hafi verið hin framnorræna hugmynd um
Krist, - en sé það misskilningur minn, þá
biðst ég afsökunar.
Aldrei hefi ég fengið séð mikinn eðlismun
á þjónum listarinnar og þjónum Guðs, - ef
hreint hugarfar fylgir viðleitni þeirra.
Þess vegna fæ ég ekki séð í þeim efnum
andstæður þær, sem síra Jóhann Hannes-
son bendir á í grein sinni.
Þakkir til hans fyrir aOt, sem hann hefir
gott fyrir Þingvelli gert, skulu hér endur-
teknar af heilum hug.
Mikilsverðast er að í ljós hefir komið að
endurskoða þurfi lög og reglur allar um
Þingvelli.
í