Morgunblaðið - 09.05.2000, Blaðsíða 57

MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
ÞRIÐJUDAGUR 9. MAÍ 2000 5 7
Áfengiskaup fyrir
unglinga og skyldur
uppalenda
ÁFENGISNEYSLA
íslenskra unglinga er
mikil og hefur færst
neðar í aldursflokka
undanfama áratugi.
Ölvunardryklqa bama
er einnig algeng.
Kannanir á áfengis-
neyslu unglinga hér á
landi benda til þess að
hlutfall þeirra sem
nejda áfengis hafi
hækkað verulega eftir
1970. í könnun árið
1970 sögðust 39% 15
ára pilta og 24% stúlkna
hafa prófað að drekka,
en árið 1980 var hlutfall
15 ára pilta sem hafa drukkið 80% og
76% stúlkna.
Samkvæmt könnun sem gerð var á
síðasta ári sögðust u.þ.b. 80% nem-
enda í 10. bekk grunnskóla hafa
smakkað áfengi einhvem tímann um
ævina og hefur það hlutfall verið óbr-
eytt síðustu ár og enginn munur á
milli kynja. Hið sama má segja um
Unglingadrykkja
Neikvæð afstaða for-
eldra til drykkju barna
sinna, segir Árni Ein-
arsson, er þeim nauð-
synlegur hemill eða
jafnvel styrkur gegn
utanaðkomandi.
hlutfall 10. bekkinga sem segjast hafa
orðið ölvaðir einhvem tímann um æv-
ina. Því svara 63-64% játandi og hefur
þar ekki orðið breyting á síðustu ár.
Kannanir á undanfómum árum
benda til þess að böm hefji nú áfeng-
isneyslu yngri en áður en síðustu ár
virðist hafa hægt á þróun í þá vem.
Margar skýringar em mögulegar á
þessari þróun. Ein er sú að unglingar
geri nú yngri en áður kröfu um sömu
réttindi og fullorðnir. Einnig verður
að taka með í reikninginn aukna og
almennari áfengisneyslu fullorðinna
og aukna undanlátssemi og umburð-
arlyndi gagnvart áfengisneyslu og
ölvun unglinga.
Unglingum sérstök hætta
búin vegna reynsluleysis
Unglingar pukrast ekki lengur
með áfengi sem þeir hafa undir hönd-
um né reyna að fela fyrir öðmm að
þeir séu ölvaðir. Þvert á móti veifa
þeir áfengi opinskátt framan í aðra og
láta mikið með ölvun sína. Almennri
ölvun unglinga íylgja gífurleg vanda-
mál, afbrot, slys og ofbeldi eins og al-
þekkt er.
Börn era í sérstakri áhættu vegna
reynsluleysis síns og þroskaleysis.
Ölvun unglinga er því ekki sambæri-
leg við ölvun fullorðinna af þessum
sökum og einnig þeim að okkur ber að
tryggja öryggi barna og unglinga í
hvívetna.
Að kenna góða siði
Margir foreldrar láta undan þrýst-
ingi frá bömum sínum um að kaupa
áfengi fyrir þau eða horfa í gegnum
fingur sér vegna áfengisneyslu þeirra
á þeÚTÍ forsendu að þeir neyti sjálfir
áfengis og geti því ekki bannað börn-
um sínum það. Þetta er varasamt við-
horf. Það gildir alls ekki það sama um
böm og fullorðna að þessu leyti.
Foreldi-ar gefa stundum þá skýr-
ingu á linkind gagnvart áfengisneyslu
bama sinna að með því að hafa hönd í
bagga með neyslunni, t.d. með því að
kaupa bjór eða léttvín fyrir börnin til
þess að koma í veg fyrir að þau kaupi
eða drekki sterkt áfengi eða landa,
hafi þeir jálcvæð áhrif á neysluna.
Jafnvel að með því séu þeir að kenna
barninu „rétta" drykkjusiði. Hér
verða foreldrar að fara varlega. Hvað
felst í því að kaupa áfengi fyrir bam
sitt? Hvaða áhrif kann
það að hafa á viðhorf og
venjur bamsins?
í íyrsta lagi felst í því
viðurkenning á drykkju
bamsins. Fyrst pabbi
og mamma kaupa iyrir
mig áfengi hlýtur þeim
að vera sama þó að ég
drekki. Þau gera mér
það meira að segja auð-
veldara. Er ekki líklegt
að barnið líti á áfengis-
kaupin frekar sem
hvatningu en hitt? Við
skulum hafa í huga að
neikvæð afstaða for-
eldra til drykkju bama
sinna er þeim nauðsynlegur hemill
eða jafnvel styrkur gegn utanaðkom-
andi þrýstingi til þess að neyta áfeng-
is.
í öðm lagi er það rangt af foreldr-
um að stuðla með þessum hætti að því
að áfengi berist inn í raðir bama og
unglinga. Almennt gera foreldrar
hvað þeir geta til þess að spoma gegn
áfengisneyslu bama sinna. Hvers
eiga þeir að gjalda að foreldrar ann-
arra bama kaupi áfengi sem berst til
þeirra með félögum bamanna?
í þriðja lagi em áfengiskaup til
barna og unglinga ólögleg. í raun er
enginn munur á því hvort foreldri
kaupir áfengi fyrir bam sitt eða ann-
ar ftillorðinn. Báðir hafa gerst brot-
legir við lög. Það getur ekki talist góð
fyrirmynd að bijóta lög með þessum
hætti né að gera lítið úr þeirri al-
mennu viðleitni að vinna gegn áfeng-
isneyslu bama og unglinga.
í fjórða lagi bendir ekkert til þess
að foreldrar hafi með einhveijum
hætti jákvæð áhrif á áfengisneyslu
bamanna með því að kaupa áfengi
fyrir þau. Sumir kunna að kaupa
áfengi fyrir böm sín í þeirri trú að
með því séu þeir að koma í veg fyrir
að þau drekki eitthvað annað, t.d.
landa. Engar vísbendingar em um að
sú sé raunin.
Mikill ávinningur
Með því að koma í veg fyrir áfeng-
isneyslu bama og unglinga vinnst
margt. Kannanir sýna til að mynda að
því fyrr sem böm fara að neyta áfeng-
is þeim mun meira drekka þau sem
fullorðin (Áfengisvamaráð, 1994).
Það á bæði við um magn og tíðni. I því
felst aukin áhætta á ýmsum skakka-
follum vegna áfengisneyslu svo og
aukin hætta á fíknmyndun. Með öðr-
um orðum nær ávinningur þess að
taka fast á bama- og unglinga-
drykkju allt til fullorðinsára.
Uppeldisskylda að sporna
gegn unglingadrykkju
Uppeldisskylda foreldra gagnvart
áfengisneyslu bama sinna ætti að
vera augljós. Sú áhætta sem felst í
bama- og unglingadrykkju er svo Ijós
að hvert foreldri ætti að líta á það sem
sjálfsagða skyldu sína að beita öllum
tiltækum ráðum til þess að koma í veg
fyrir hana með það í huga að því leng-
ur sem tekst að fresta því að bömin
hefji áfengisneyslu þeim mun minni
líkur em almennt á að illa fari. Það er
ekkert athugavert við það að foreldi--
ar banni bömum sínum áfengisneyslu
og fylgi því eftir. í slíkri afstöðu felst
umhyggja fyrir velferð barnsins en
ekki óeðlileg afskipti af lífi þeirra og
ákvörðunum.
Gamalt íslenskt máltæki segir að
betra sé heilt en vel gróið. Það sann-
ast betur en flest annað á börnum og
unglingum sem misstíga sig í við-
skiptum við áfengi og önnm- fíkniefni.
Þá reynslu vilja ömgglega allir for-
eldrar vera lausir við. Sársaukinn
sem fylgir því að sjá líf barna sinna
verða að rjúkandi rúst vegna áfengis
og annarra fikniefna er e.t.v. óskiljan-
legur öðmm en þeim sem sjálfir hafa
upplifað hann. Kannske er það ástæð-
an fyrir andvaraleysi okkar. Þetta
kemur ekki fyrir bamið mitt.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Fræðslumiðstöðvar í fíknivömum.
Ámi
Einarsson
Einelti á vinnustöðum
ÞEGAR orðið einelti kemur upp í
hugann tengjum við það flest við
skóla og böm. En þessu „samskipta-
formi“ er ekki eingöngu beitt- í skól-
um hjá óþroskuðum einstaklingum,
börnum, heldur einnig á
vinnustöðum hjá full-
orðnu fólki. Erlendar
kannanir sýna að einelti
er mun algengara en í
fyrstu var talið, og hef-
ur í för með sér meiri
vandamál en margan
gmnar. Viðvarandi ein-
elti skapar spennu á
vinnustað, getur valdið
starfsþreytu og streitu
hjá þolandanum og haft
traflandi áhrif á sam-
starfsmenn. Þetta kem-
ur fram í meiri starfs-
mannaveltu og
veikindum. Einelti er
þannig ekki eingöngu
vandamál starfsmann-
sins heldur einnig vinnuveitandans.
Það er staðreynd sem verður vinnu-
veitendum sífellt ljósari.
Skilgreining
Settar hafa verið fram nokkrar og
misvíðtækar skilgreiningar á einelti,
s.s. einelti er langvarandi og skipu-
lagt ofbeldi í félagshópi, andlegt eða
líkamlegt, sem beinist gegn einstakl-
ingi sem er ófær um að veija sjálfan
sig. Einelti er ýmist framið af ein-
staklingi eða hópi. Einelti getur verið
beint (líkamlegar árásir) eða óbeint
(félagsleg einangmn og útskúfun að
ásettu ráði).
Nærri ömggt má teija að hérlend-
is sé einelti á vinnustað nánast ein-
göngu óbeint einelti. í sumum tilfell-
um áttar gerandinn sig ekki sjálfur á
alvarleika málsins og lítur á atburð-
inn sem „saklausa stríðni". Hér ber
að gæta hófs sem og í öðm. Þannig
má ekki flokka sem einelti einstakar
deilur eða átök - né stríðni á vinnu-
stað sem ekki er í óþökk aðila.
Er einelti á vinnustöðum
alvarlegt vandamál?
Ekki er mér kunnugt um að viða-
mikil könnun hafi verið gerð um ein-
elti á íslenskum vinnumarkaði. Það
er mitt álit að einelti sé almennt ekki
algengt vandamál en fyrirfinnist þó
víðar en margan gmnar. Ljóst er að
tölur um einelti koma ekki alltaf fram
þar sem oftar en ekki yfirgefa þol-
endur vinnustaðinn. Ég leyfi mér að
draga í efa að einelti sem slíkt hafi
aukist vemlega á vinnustöðum, held-
ur hafi umræðan aukist, og er það af
hinu góða. Sumir fræðimenn sem
hafa kynnt sér málið era þó á því að
einelti á vinnustöðum hafi aukist
vegna aukinnar samkeppni og al-
mennrar hörku á vinnumarkaðnum
og umburðarlyndi gagnvart náung-
anum hafi því minnkað.
I umræðunni má ekki h'ta fram hjá
þætti samstarfsmanna - viðbrögð
þeirra við eineltinu geta skipt sköp-
um. Sitja þeir og láta eineltið af-
skiptalaust eða em þeir tilbúnir að
rjúfa einangmn þolandans með því
að vekja athygli á því sem fram fer?
Vinnustaðurinn er fyrst og fremst
fólkið sem þar dvelst. Hvemig starfs-
mönnum líður á sínum vinnustað er
mikið undir þeim sjálfum komið og
því viðhorfi sem þeir hafa til vinnu-
staðarins og vinnufélaganna.
Eðli eineltis
á vinnustöðum
háði og kaldranalegum athugasemd-
um, óvinsemd eða ástæðulausri
stjómsemi og „njósnum". - Allt er
þetta gert í þeim tilgangi að bijóta
einstakling niður og valda skaða.
Afleiðingar eineltis
Hvemig einstakling-
ar bregðast við einelti
er mjög mismunandi
og byggist fyrst og
fremst á persónuleika
einstakhngsins svo og
bakgmnni hans. Ein-
elti þarf ekki að hafa
verið langvarandi eða
gróft þegar það er farið
að hafa áhrif á einstakl-
inginn - sjálfsmynd
hans og vinnuframlag.
Vinnuafköst minnka,
andrúmsloftið verður
fjandsamlegt, mæting-
ar versna og veikinda-
dögum fjölgar. Streit-
an á vinnustaðnum eykst og heilt yfir
hlýtur einelti að koma niður á afköst-
um og gæðum vinnunnar. Afleiðingar
eineltis fyrir einstakhnginn geta orð-
ið félagslegar og sálrænar. Algengar
afleiðingar era þannig: félagsleg ein-
angmn, andúð á vinnustað og vinnu-
félögum, skortur á sjálfstrausti, tor-
tryggni, skapsveiflur, skortur á
frumkvæði, þunglyndi o.fl. Einelti
segir mun meira um gerandann en
þolandann - rétt eins og baktal segir
meira um þann sem baktalar en þann
sem talað er um. En þetta getur verið
staðreynd sem þolandinn á erfitt með
að koma auga á þegar vanlíðan hans
er sem mest. Hafi á annað borð tekist
að brjóta einstaklinginn niður þarf
hann oft aðstoð til að brjótast út úr
vítahringnum hvort sem slík aðstoð
kemur frá samstarfsmönnum, yfir-
manni eða utanaðkomandi aðila.
Vinnuréttarsambandið
og úrræði vinnuveitenda
á almennum vinnumarkaði
Þegar starfsmaður hefur hafið
störf er komið á réttarsamband á
milh vinnuveitanda og starfsmanns-
ins.
Við mjög gróf eineltisbrot hefur
gerandinn brotið svo vemlega á rétt-
arsambandinu að vinnuveitanda er
heimilt að rifta samningnum, þ.e.
segja starfsmanninum fyrirvaralaust
upp. Þá ber hann sönnunarbyrðina
fyrir því að starfsmaðurinn hafi brot-
ið af sér í starfi þannig að það réttlæti
brottrekstur. Átvinnurekandi getur
einnig sagt starfsmanninum upp með
löglegum fyrirvara ef hann telur sig
ekki geta sannað að um mjög gróft
eineltisbrot hafi verið að ræða, en
sönnunarvandkvæði koma mjög oft
upp í þessum málum.
I vægari eineltistilfellum myndi
nægja að veita starfsmanninum tiltal
eða skriflega áminningu, eða hugsan-
lega færa gerandann til í starfi. I
mörgum tilvikum, ef gripið er inn í
atburðarásina nógu tímanlega, gæti
dugað að setjast niður með aðilum og
ræða málin af hreinskilni.

Heiðrún
Jónsdóttir
Ofbeldi
Mestu máli skiptir, seg-
ir Heiðrún Jónsdóttir,
að yfírmenn hafí næmi
til að greina vandann og
þor til að taka á honum.
í einstaka tilfellum þekkist það að
þolendur eineltis hafa verið færðir til
í starfi. Það að „refsa“ þolandanum^'
með þessum hætti getur aldrei talist
ásættanleg lausn á vandanum. Flutn-
ingur starfsmanns í starfi gæti hins
vegar verið lausn þegar einstök átök
eða deilur eiga sér stað á vinnustað,
en það fellur ekki undir einelti.
Mestu máli skiptir að yfirmenn
hafi næmi til að greina vandann og
þor til að taka á honum. Skilaboð
vinnuveitenda verða að vera skýr:
Einelti er ekki hðið á vinnustað. Sá
aðili sem hefur komið sér upp þessu
samskiptafonni verður annað
tveggja, að láta af því eða yfirgefa
vinnustaðinn. Láti hann ekki sjálf-
vfljugur af eineltinu ber okkur vinnu-
veitendum siðferðisleg skylda til að
víkja einstaklingum af vinnustaðn-****
um.
Höfundur er héraðsdómslögmaður
og starfsmannastjóri Kaupfélags
Eyfirðinga og dótturfyrirtækja.
www.heimsferdir.is
hitakútar
úr ryðfríu stáli
30 ára frábær reynsla á
þúsundum íslenskra heimila
• 30/50/100/120/200 eða 300 lítra
• Blöndunar- og öryggisloki fylgir
• 20% orkusparnaður
• Hagstætt verð
///''
Einar
______Farestveit & Co. hf.
Borgartúni 28, ® 562 2901
www.ef.is
Það er mismunandi hvemig einelti
kemui’ fram. Hvert einstakt atvik
þarf ekki að vera stórvægilegt, getur
í raun verið lítilfjörlegt en þegar það
er endurtekið látlaust getur ástandið
orðið óþolandi fyrir þolandann.
Þannig felst einelti ekki í einstakri
árás - fremur í því að þolandinn er
brotinn hægt og rólega niður með
endurteknum athöfnum - eða hugs-
anlega athafnaleysi.
Það form sem einelti birtist í er
ekki hægt að telja upp tæmandi, en
það getur t.d. birst í rógburði, úti-
lokun frá verkefnum eða veislum, of-
sóknum, t.d. tölvupósti eða símhring-
ingum, persónulegum móðgunum,
grófri og endurtekinni stríðni, sem
augljóslega er ekki vel tekið. Einnig
Viljum bæta við
sjálfboðaliðum á
öllum aldri
Sjálfboðaliðar Rauða krossins koma að átaksverkefnum eða
föstum verkefnum í 6-10 tíma á mánuði eða 1-2 tíma á viku.
Með sjálfboðastarfi gefst tækifæri til að:
• Láta gott af sér leiða. • Bæta við reynslu og þekkingu.
• Vera í góðum féiagsskap. Vilt þú vera með?
Leitaðu upplýsinga í Sjálfboðamiðstöð R-RKÍ,
Hverfisgötu 105. Sími 551 8800.