Morgunblaðið - 06.12.2000, Síða 37

36 MIÐVIKUDAGUR 6. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 6. DESEMBER 2000 37
Ptargnnfcliifeifr
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Arvakur hf., Reykjavík.
Framkvœmdastjóri: Hallgrímur B. Geirsson.
Ritstjórar: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
MATVÆLIOG ÁHÆTTA
/
TTI íbúa Evrópu vegna kúa-
riðu er vel skiljanlegur. Við
getum ímyndað okkur hvern-
ig ástandið væri á Islandi ef í ljós
kæmi að allir þeir sem neytt hefðu
nautakjöts síðastliðinn áratug ættu
það á hættu að hafa smitast af ólækn-
anlegum hrörnunarsjúkdómi. Raun-
ar er þetta mál einnig mikið áhyggju-
efni fyrir íslendinga í ljósi þess að
mikill fjöldi okkar hefur dvalist í ríkj-
um Evrópu, hvort sem er í Bretlandi
eða annars staðar, um lengri eða
skemmri tíma og neytt þar nauta-
kjöts líkt og aðrir landsmenn.
Til skamms tíma virtist sem kúa-
riðumálið væri í rénun, eftir um-
fangsmiklar aðgerðir í Bretlandi síð-
astliðin ár til að útrýma smituðum
gripum. Nú hefur hins vegar komið í
ljós að kúariðan er mun útbreiddari
en almennt hafði verið talið og hefur
smit greinst í sífellt fleiri ríkjum, m.a.
í Frakklandi, Þýskalandi, Belgíu og á
Spáni.
Enn einu sinni á skömmum tíma
valda hættuleg matvæli uppnámi í
Evrópu, en skemmst er að minnast
þeirrar miklu umræðu sem blossaði
upp vegna díoxín-mengaðra kjúkl-
inga í Belgíu. Einnig má minna á um-
ræðu um hormónakjöt og erfðabreytt
matvæli.
Aftur og aftur koma upp dæmi um
að matvæli sem allir höfðu talið örugg
hafa reynst hættuleg.
Vísindamenn treysta sér ekki til að
segja til um það með nokkurri vissu
hversu margir eiga eftir að látast í
Evrópu vegna þess afbrigðis Creutz-
feld-Jakobs-heilahrörnunarsjúk-
dómsins sem berst með smituðu
nautakjöti. Þau dæmi sem nú þegar
blasa við eru þó nægilega skelfíleg til
að neytendur eru farnir að sniðganga
nautakjöt og nautaafurðir í miklum
mæli um alla Evrópu.
Það bendir allt til að kúariðan muni
leiða til verulegrar breytingar á
neyslumynstri. Lýsandi dæmi um
það er sú ákvörðun franska mat-
reiðslumeistarans Alains Ducasse að
taka nautakjöt af matseðlinum á nýj-
um veitingastað, sem hann er að
opna, og bjóða þess í stað upp á
lambakjöt. Ducasse hefur meira að
segja lýst því yfír að hann íhugi að
hætta alfarið að bjóða upp á nauta;
kjöt á veitingastöðum sínum. í
Frakklandi og raunar víðar er Duc-
asse stórstirni og yfirlýsingar sem
þessar hafa mikil áhrif.
Ríki Evrópu há nú örvæntingar-
fulla baráttu við að endurheimta
traust neytenda á landbúnaðarafurð-
um og er deilan um fískimjöl einungis
lítill angi þess máls.
Svo gæti farið að kúariðumálið
gæti opnað ýmis sóknarfæri fyrir ís-
lenskar afurðir. I fyrsta lagi er auð-
vitað líklegt að neytendur muni í
auknum mæli kaupa sjávarafurðir í
stað kjötafurða, að minnsta kosti á
meðan málið stendur sem hæst. Þá
eru þeir til sem telja að þarna geti
leynst möguleikar fyrir íslenskt
lambakjöt, sem ómengaðan og nátt-
úrulegan valkost við það kjöt sem
neytendur sniðganga.
Við Islendingar erum svo heppnir
að geta gengið að hreinum, lífrænum
landbúnaðarafurðum jafnt sem sjáv-
arafurðum vísum. Fyrir það eigum
við að vera þakklát. Hins vegar sýna
atburðir síðustu daga hversu lítið má
bera út af til að neytendur hætti að
kaupa vöru vegna gruns um að hún
kunni að vera hættuleg. í flestum
slíkum tilvikum, sem upp hafa komið
undanfarin ár, hefur hirðuleysi fram-
leiðanda verið um að kenna. Mat-
vælaframleiðendur, jafnt á íslandi
sem annars staðar, draga því vonandi
þann lærdóm af þessu að það borgar
sig ekki, til lengri tíma litið, að draga
úr gæðakröfum eða grípa til óvand-
aðra aðgerða til að auka tekjur til
skamms tíma. Slíkt kemur mönnum í
koll þegar upp er staðið og getur jafn-
vel lagt heilar atvinnugreinar í rúst.
SAMEINING LYFJABUÐA
AUNDANFÖRNUM árum hefur
skipulag lyfjabúða gjör-
breytzt. Svo virðist sem timi ein-
stakra apóteka sé nánast liðinn en í
þeirra stað hafa komið keðjur lyfja-
búða. Fyrir nokkrum dögum voru
þær þrjár. Nú eru þær tvær.
Er þetta hagstæð þróun? Það má
vel vera, en þó er ástæða til að
staldra aðeins við.
Eftir að keðjur lyfjabúða fóru að
myndast hefur þjónusta við við-
skiptavini batnað. Lyfjabúðir eru
opnar lengur en áður og verðsam-
keppni þeirra í milli hefur verið
sýnileg. Lyfjaverð hefur lækkað
eitthvað af þeim sökum.
Nú má spyrja hvað gerist þegar
lyfjabúðakeðjurnar eru aðeins
orðnar tvær. Verður samkeppnin
jafn lífleg og áður? Verður þjónust-
an jafn góð og hún hefur verið varð-
andi afgreiðslutíma lyfjabúðanna?
Eða er hugsanlegt að sameining
Lyfju og apóteka Baugs verði til
þess að dragi úr samkeppni?
Þetta á eftir að koma í ljós. Upp-
lifun almennings var sú, að eftir að
Hagkaup, Bónus og 10-11 samein-
uðust undir einn hatt og matvöru-
verzlanir að mestu reknar af tveim-
ur aðilum hefði dregið úr
verðsamkeppni.
Lyfjaverzlun er vafalaust flókn-
ari verzlunarrekstur. Ríkið borgar
umtalsverðan hluta lyfjaverðs og
leggur mikla áherzlu á að lækka
lyfjaverð og draga úr kostnaði hins
opinbera. Verður aðstaða ríkisins
til þess jafn sterk og áður eftir að
keðjurnar eru orðnar tvær?
Ef lyfjakeðjurnar taka upp sömu
starfsaðferðir og matvörumarkaðir
að knýja niður verð frá birgjum má
spyrja hvaða áhrif það hafi á þjón-
ustu birgjanna. Er hugsanlegt að
hún versni?
Þessum spurningum er ekki hægt
að svara á þessari stundu en þetta
eru spurningar, sem vakna við
fréttir af sameiningu tveggja lyfja-
búðakeðja í eina.
Kjaradeila framhaldsskólakennara er enn í hörðum hnút mánuði eftir að hún hófst
Ríkið vill taka til baka breyt-
ingu á kennsluskyldu frá 1997
Ríkið hefur gert tillögu um að fallið verði
frá breytingum á kennsluskyldu sem gerð-
ar voru í kjarasamningi framhaldsskóla-
kennara 1997. Egill Ólafsson skoðaði um
hvað er deilt í kennaradeilunni en bar er
ekki síst tekist á um svokallaða leiðrétt-
ingarkröfu framhaldsskólakennara.
AMORGUN er liðinn einn
mánuður frá því verkfall
framhaldsskólakennara
hófst. Það hefur lamað
skólastarf í framhaldsskólum en
þar starfa að jafnaði um 1.300
kennarar og um 19.000 nemendur.
Megindeiluefnið er krafa kennara
um 32,4% launaleiðréttingu.
Ræddar hafa verið ýmsar leiðir til
að nálgast samkomulag um þessa
kröfu en það hefur enn ekki skilað
árangri. Fundur var í kjaradeil-
unni í gær hjá ríkissáttasemjara,
en hann var árangurslaus. Nýr
fundur er boðaður í dag.
í júlí árið 1997 gerðu framhalds-
skólakennara nýjan kjarasamning
við ríkið, en hann rann út 30. októ-
ber sl. Samningurinn var gerður
án verkfalls og var fyrsti samning-
urinn sem ríkið gerði við háskóla-
menn á því ári. í þessum samning-
um lagði ríkið fram tillögu um
svokallaða aðlögunarsamninga. Að
baki tillögunni lá sú meginhug-
mynd að draga úr miðstýringu
samningsins og færa ákvarðanir
um laun í meira mæli inn á vinnu-
staðina sjálfa. Gera átti einn aðal-
kjarasamning en síðan átti að út-
færa ýmis atriði samninganna á
vinnustöðunum og var þá hugsunin
sú að þar gæfist samningsaðilum
færi á að semja um einhverjar við-
bótarhækkanir gegn hagræðingu.
Framhaldsskólakennarar höfn-
uðu þessari leið og völdu frekar að
gera hefðbundinn kjarasamning
þar sem taxtar voru hækkaðir auk
þess sem gerðar voru breytingar á
vinnutíma og fleiri atriðum. Ymsir
hafa haldið því fram að þetta hafi
verið mistök af hálfu framhalds-
skólakennara. Þeir hafi ákveðið að
halda í úrelt taxtakerfi og hafna
tækifæri til að fara inn á nýjar
brautir sem reynslan hafi sýnt að
hafi skilað öðrum stéttum umtals-
verðum launahækkunum.
Framhaldsskólakennarar segja
ósanngjarnt að stilla málum upp
með þessum hætti. í viðræðunum
1997 hafi ríkið sett fram tillögu um
aðlögunarsamninga sem mjög erf-
itt hafi verið fyrir kennara að fall-
ast á. í viðræðum við _________
aðra hópa háskóla-
manna síðar á árinu
hafi ríkið síðan breytt
tillögunni og niðurstað-
an hafi því orðið allt
önnur en framhaldsskólakennur-
um stóð til boða þegar þeir gerðu
sinn samning í júlí.
32,4% munur á dagvinnulaun-
um, en 10,3% á heildarlaunum
Aðlögunarsamningarnir sem
flestar stéttir háskólamanna gerðu
1997 fólu í sér verulegar hækkanir
á grunnkaupi. Samkvæmt tölum
Kjararannsóknarnefndar opin-
berra starfsmanna hækkuðu dag-
vinnulaun háskólamanna innan
BHM (framhaldsskólakennarar
ekki meðtaldir) úr 117.758 kr. á
mánuði árið 1997 í 178.924 kr. á
mánuði á þriðja ársfjórðungi 2000.
Á sama tíma hækkuðu meðaldag-
vinnulaun framhaldsskólakennara
úr 114.828 kr. á mánuði í 135.113
kr. Munurinn á dagvinnulaunum
framhaldsskólakennara og ann-
arra háskólamanna innan BHM er
Yfirvinna kenn-
ara hefur auk-
ist undanfarið
þvi 32,4%. Framhaldsskólakennar-
ar hafa lagt höfuðáherslu á þennan
mun og sagt að hann verði fram-
haldsskólakennarar að vinna upp
áður en hinar eiginlegu samninga-
viðræður hefjist. Þessi krafa hefur
verið kölluð leiðréttingarkrafan.
Ríkið hefur í sjálfum sér ekki
gert ágreining um þessar tölur en
hefur bent á að þær segi ekki nema
hálfa söguna. Aðrar stéttir há-
skólamanna hafi samið um að færa
úr yfirvinnu yfir í dagvinnu-
taxtann. Við það hafi dagvinnan
hækkað verulega, en heildarlaunin
hafi ekki hækkað nærri eins mikið.
Meðalheildarlaun framhalds-
skólakennara eru nú 220.745 kr. á
mánuði, en meðalheildarlaun ann-
arra háskólamanna er hins vegar
243.468 kr. Þarna munar 10,3%.
Árið 1997 voru dagvinnulaun
63% af heildarlaunum kennara, en
þetta hlutfall er í dag 60%. Þróunin
hefur orðið allt önnur hjá öðrum
stéttum innan BHM, en þar hefur
hlutfall dagvinnulauna af heildar-
launum farið úr 65% í 75%.
Skýringin á þessari ólíku þróun
liggur í því að háskólamenn fóru
allt aðra leið í síðustu kjarasamn-
ingum en kennarar. Við það bætist
að í síðustu kjarasamningum
sömdu framhaldsskólakennarar
um að minnka kennsluskylduna.
Ástæðan fyrir þessu var sú að í
samningnum var samið um að
greiða kennurum fyrir að lengja
skólaárið, stytta prófatíma og
fjölga kennsludögum. Til að ná
þessu fram féllst ríkið á að minnka
kennsluskyldu kennara, en sú
breyting felur í sér að kennari þarf
að kenna færri kennslustundir á
viku fyrir sömu laun.
Þessi breyting þýðir að ríkið
verður að ráða fleiri kennarar til
starfa eða að óska eftir að kennar-
ar bæti við sig yfirvinnu. Það er
staðreynd að yfirvinnugreiðslur til
kennara jukust á síðasta samn-
ingstímabili og má leiða líkur að
því að ástæðan sé ekki síst lækkun
á kennsluskyldu.
I þeim viðræðum sem staðið
hafa yfir síðustu vikurnar hefur
________ ríkið einmitt lagt til að
kennsluskylda kennara
verði aukin aftur. Sam-
kvæmt gildandi kjara-
_________ samningi fá kennarar
afslátt af kennslu-
skyldu eftir að hafa kennt í 10 ár
og 15 ár, auk þess sem viðbótar
kennsluafsláttur kemur til þegar
þeir ná 55 ára og 60 ára aldri. Ríkið
hefur lagt til að dregið verði úr
kennsluskyldu við 10 og 15 ára
starf, en að ekki verði átt við
kennsluafslátt elstu kennaranna.
Þessi breyting þýðir að þorri allra
framhaldsskólakennara myndi
taka á sig aukna vinnu. Ríkið telur
að með þessu sé hægt að hækka
umtalsvert dagvinnulaun því
breytingin leiði til þess að greiðsl-
ur færist úr yfirvinnu í dagvinnu.
Andstaða meðal kennara við
breytingar á kennsluskyldu
Framhaldsskólakennai'ar hafa
algerlega hafnað þessu og segja að
aukning á vinnutíma kennara
gangi þvert á þróun hjá öllum öðr-
um stéttum. Þróunin sé frekar í þá
Ársmeðaltöl heildarlauna og dagvinnulauna árin 1997 - 2000*
(HÍK/KÍ og BHM án HÍK)
243.468
233.477
BHM HÍK/KÍ BHM HÍK/KÍ BHM HÍK/KÍ BHM HÍK/KÍ
án HÍK án H(K án Hlh
1997
án HlK án HÍK
1999 *1-3 ársfj. 2000
Heimild: Kjararannsóknanefnd opinberra starfsmanna
:
Morgunblaðið/Golli
Samningamenn framhaldsskólakennara fara yfir stöðuna í sínum
hópi, en verkfall kennara hefur nú staðið í einn mánuð.
átt að vinnuvikan sé stytt frekar en
lengd. Þeir segja jafnframt að sú
stytting á kennsluskyldu sem náð-
ist fram í síðustu samningum hafi
verið baráttumál kennara í áratugi
og þeir gefi þann áfangasigur ekki
eftir. Þeir benda einnig á að ríkið
hafi ekki gert aukna kennslu-
skyldu að skilyrði fyrir aðlögunar-
samningum við háskólakennara.
Þess má geta að í skoðanakönnun
sem framhaldsskólakennarar létu
gera í aðdragenda samninga lýstu
85% kennara sig andvíga breyt-
ingu á kennsluafslættinum.
Báðir deiluaðilar hafa lýst því yf-
ir að þeir telji skynsamlegt að færa
úr yfirvinnu í dagvinnu. Kennarar
hafa ljáð máls á að færa í dag-
vinnutaxtann svokallaða heimayf-
ii-vinnu. Þeir hafa einnig lýst sig
tilbúna til að breyta fyiirkomulagi
umsjónarkennslu og greiðslu fyrir
vinnu við próf. Þá hafa þeir ljáð
máls á að ræða lækkun á yfirvinnu-
prósentu, sem í dag er 1,45%.
Samninganefnd ríkisins hefur
sagt að breytingar á kennslu-
skyldu sé ekki úrslitaatriði af hálfu
ríkisins, en þetta sé hins vegar
árangursrík aðferð til að ná fram
því markmiði, sem báðir aðilar hafi
lýst stuðningi við, að minnka yfir-
vinnugreiðslur og hækka dag-
vinnutaxtann.
Mikil tími hefur einnig farið í
viðræður um breytingar á aðal-
námskrá, en kennarar telja að
breytingin hafi falið í sér aukna
vinnu fyrir kennara og eðlilegt sé
að ríkið borgi sérstaklega fyrir
hana.
Reiknað er með að í þeim kjara-
samningi sem kennarar og ríkið á
endanum geri verði að finna svip-
aðar launabreytingar og samið var
um á almenna markaðinum, en
þær kveða á um 3,9% hækkun við
+
undirskrift, 3% hækkun 1. janúar
2001, 3% hækkun 1. janúar 2002 og
2,75% hækkun 1. janúar 2003. Það
sem tekist er á um í deilunni er
hins vegar leiðréttingarkrafa
kennara, þ.e. um 32,4% upphafs-
hækkun. Kennarar vilja helst að
ríkið borgi hana að fullu í formi
hærri launa, en þeir hafa hins veg-
ar sagst sætta sig við að þessi leið-
rétting komi í áföngum, t.d. á einu
ári.
Ríkið hefur hafnað þessari kröfu
og sagt að launamunurinn sé ekki
32,4% heldur 10,3% (þ.e.a.s. þegar
horft er á heildarlaunin en ekki
dagvinnulaunin). Ríkið hefur því
gefið til kynna að það kunni að
taka tillit til kröfunnar að hluta.
Báðir aðilar hafa lagt
til að vinna sig í átt til
samkomulags með því
að færa úr yfirvinnu í
dagvinnu. Ágreiningur
er hins vegar um leiðir
eins og áður segir. Kennarar segja
að ríkið vilji helst láta kennara
borgar launaleiðréttinguna sem
mest sjálfa með því að auka
kennsluskylduna. Þeir hafa lagt
áherslu á að kjaradeilan leysist
ekki fyrr en meiri peningar komi
inn í dæmið af hálfu ríkisins.
Lausnin felist ekki í að færa úr
öðrum vasanum í hinn.
Ríkið með svipaðar áherslur
og sveitarfélögin
Ríkið hefur lagt áherslu á að
gera þurfi kerfisbreytingar á
kjarasamningi kennara. Auka
þurfi verksstjórnarvald skóla-
meistara og gera kjarasamninginn
sveigjanlegi-i. í gi’undvallaratrið-
um hefur ríkið í þessu efni svipað-
ar áherslur og sveitarfélögin í
samningaviðræðum við grunn-
skólakennara. Þess má geta að fyr-
ir tveimur árum var Reykjavíkur-
borg nærri búin að ná
samkomulagi við grunnskólakenn-
ara um svokallaðan tilraunakjara-
samning. Hann fól í sér kerfis-
breytingar á vinnutíma kennara og
að hugtakið kennsluskylda yrði af-
numið. Upp úr viðræðunum slitn-
aði vegna ágreinings um kennslu-
afsláttinn, sem í viðræðum ríkisins
og framhaldsskólakennara er eitt
meginági-einingsmálið. Grunn-
skólakennarar tóku raunar fram
fyrir nokkrum vikum að þeir
myndu aldrei ljá máls á viðræðum
um breytingar á kennsluafslættin-
um. Það lítur því út fyrir að hvorki
sveitarfélögin né ríkið nái fram
þeim kerfisbreytingum sem þau
hafa óskað eftir nema að fallið
verði frá kröfum um breytingar á
kennsluafslætti. Ríkið og sveitar-
félögin telja hins vegar að lækkun
kennsluafsláttar sé einn mikilvæg-
asti þátturinn í þeim kerfisbreyt-
ingum sem rætt hafi verið um.
I kjaraviðræðum ríkisins og
framhaldsskólakennara hefur mik-
ill tími farið í að ræða svokallað
„nýtt launakerfi". Báðir aðilar eru
sammála um að stefna að gerð
slíks kerfis. I grundvallaratriðum
má segja að þetta nýja launakerfi
feli í sér að kennarar séu að taka
skref sem aðrar stéttir háskóla-
manna stigu við gerð kjarasamn-
inganna 1997. Hugmyndir um
þetta nýja launakerfi eru ekki full-
mótaðar, en rætt hefur verið um að
ganga ekki eins langt í átt að dreif-
stýrðu launakerfi og flest BHM-
félög gerðu 1997. Skömmu áður en
verkfallið hófst lýsti ríkið yfir að
upptaka nýs launakerfis mætti
kosta ríkið 3%, en miðað var við að
það tæki gildi 1. febrúar. Að und-
anförnu hefur verið um það rætt að
þetta nýja kerfi taki gildi 1. ágúst
nk.
Af framansögðu má ljóst vera að
báðir aðilar telja að lausn kjara-
deilunnar felist í því að taka upp
nýtt launakerfi, að færa úr yfir-
vinnu yfir í dagvinnu og taka tillit
til breyttrar aðalnámskrár. Menn
deila hins vegar um hvernig eigi að
gera þetta og hvaða tölur þurfi að
koma til svo samningar takist.
Skömmu áður en verkfallið hófst
stakk samninganefnd kennara upp
á því að gerður yrði skammtíma-
kjarasamningur sem átti að gilda
meðan menn væru að ná saman um
gerð nýs launakerfis. Ríkið hafnaði
því. Það taldi að slíkur samningur
yrði of dýr. Ríkið þyrfti að borga
tiltölulega mikið fyrir hann og
stæði nánast í sömu sporum hvað
varðar deiluatriðin að fáum mán-
uðum liðnum.
Nær allar stéttir opinberra
starfsmanna eru nú
með lausa kjarasamn-
inga. Viðræður um gerð
nýrra samninga eru í
hægagangi þar sem all-
ir bíða eftir hvað kemur
út úr viðræðum við framhalds-
skólakennara. Þar við bætist að
samningar ASÍ gera ráð fyrir að
hægt sé að segja samningunum
upp í febrúar feli samningar ann-
arra stétta í sér meiri launahækk-
anir en félög ASÍ fengu í vor. Allir
horfa því á útkomu úr verkfalli
framhaldsskólakennara. Ríkið
mun án efa leggja áherslu á það
þegar samningur framhaldsskóla-
kennai’a verður undirritaður (hve-
nær svo sem það verður) að hann
gefi ekki tóninn fyrir aðra. í hon-
um sé að stórum hluta verið að
gera breytingar sem aðrar há-
skólastéttir sömdu um 1997. Ekki
er víst að hjúkrunarfræðingar,
grunnskólakennarar, leikskóla-
kennarar eða aðrar stéttir opin-
berra starfsmanna kokgleypi þær
röksemdir. Ekki er víst að launan-
efnd ASÍ geri það heldur.
Allar stéttir
bíða eftir nið-
urstöðunni
AP
fbúar í þorpinu Thokoza í Suður-Afríku bíða eftir að greiða atkvæði í sveitarstjómarkosningum í gær.
Lvðræðisþorsti
Afríku
ANDAR mínir í Ghana
eiga sér máltæki sem seg-
ir að það þurfi fleiri en eitt
höfuð til að taka ákvörð-
un. Mér kemur þetta oft í hug þegar
ég heyri fólk segja að lýðræði sé
Afríku framandi, eða að Afríkubúar
séu „ekki reiðubúnir" undir lýðræði.
Raunin er sú, að afrísk samfélög,
frá þorpinu og upp úr, hafa ætíð
markað sér stefnu með opnum um-
ræðum og velt vandlega fyrir sér
ólíkum sjónarmiðum þar til einhug-
ur ríkir. Afríkubúar geta því mikið
lært af eigin hefðum, og kennt öðr-
um, um raunverulega merkingu og
anda lýðræðisins.
Við verðum að átta okkur á því, að
í lýðræði er fólgið miklu meira en
bara það hvaða frambjóðandi, eða
hvaða flokkur, nýtur stuðnings
meirihlutans. Jafnvel það er ekki
alltaf einfalt mál, eins og eitt farsæl-
asta lýðræðisríki heimsins hefur
nýlega kennt okkur. En núverandi
erfiðleikar í Bandaríkjunum ættu
ekki að kasta rýrð á gildi lýðræðis-
ins sjálfs. Þvert á móti minna þeir
okkur á það hversu mikilvægt er að
kosningar séu haldnar í víðara sam-
hengi lýðræðislegi’a stofnana og
menningar.
Lýðræði þarfnast laga og réttar,
vegna þess að ef lög eru ekki virt er
ekki mögulegt að halda frjálsar
kosningar, framkvæma þær á
sanngjaman hátt eða leysa ágrein-
ing um kosningaframkvæmdina. Jú,
lýðræði felur í sér meirihlutavald.
En það þýðir ekki að útiloka skuli
minnihlutann frá því að hafa nokkur
áhrif á ákvarðanir. Það má aldrei
þagga niður í rödd minnihlutans.
Minnihlutinn verður alltaf að hafa
tækifæri til að gera grein fyrir við-
horfum sínum, til þess að fólk geti
heyrt bæði sjónannið áður en það
sker úr um hvort er rétt.
Hvernig getur fólk fengið að
heyra um þessar hugmyndir? í
þorpinu getur það heyi-t þær beint,
augliti til auglitis. En í fjöldasamfé-
lögum nútímans reiðir það sig um-
fram allt á fjölmiðla. Til þess að
kosningar séu í raun og veru
sanngjarnar verða allir flokkai’ og
frambjóðendur að hafa jafnan að-
gang að fjölmiðlum. Hvorki ríkis-
valdið né peningavaldið má hlutast
svo til um, að einum flokki sé veittur
aðgangur en öðrum meinað um að-
gang.
Fjölmiðlar verða að gera sér far
um að leita sannleikans fyrir hönd
almennings, og verða að vera frjáls-
ir að því að greina frá honum svo
sem hann kemur þeim fyrir sjónir.
Oft á tíðum, einkum þegar ófriður
geisar, krefst þetta þess að frétta-
menn taki mikla áhættu. Mai’gh’
hafa týnt lífi í leit að
sannleikanum. Við eig-
um þeim mikla skuld
að gjalda. En umfram
allt eigum við það inni
hjá sjálfum okkur að
við veitum þeim betri
vemd. Það eru okkar
hagsmunir, og okkar
frelsi, sem þeir eru að
gæta.
I þroskuðum lýð-
ræðisríkjum skiptast
flokkar á um að fara
með völd og sitja í
stjómarandstöðu, eftir
því sem viðhorf breyt-
ast og minnihluti verð-
ur að meirihluta. En þetta á ekki við
um öll samfélög. Minnihlutinn er
ekki alltaf einfaldlega samsettur úr
fólki með skoðanir sem em ekki
lengur í tísku. Oft er um að ræða
formgerðarminnihluta - fólk sem í
Afríkubúar geta lært
af eigin hefðum, segir
Kofí Annan, og kennt
öðrum um merkingu
lýðræðisins.
einhverjum skilningi myndar að-
skilinn hóp, sem skilgreinist af kyn-
þætti, lit, menningu eða trú. Ef
flokkar eru myndaðir á grundvelli
slíkra hópeinkenna tryggja kosn-
ingar, þar sem sigurvegarinn hlýtur
öll völd, minnihlutanum ekkert ör-
yggi. Minnihluti sem er við völd
mun ekki hætta á að glata þeim, og
minnihluti án valda mun ekki eiga
nokkra von um að ná þeim.
Lýðræði virkar því aðeins að allir
hópar samfélagsins finni að þeir til-
heyri því og að það tilheyri þeim.
Þetta þýðir í mörgum tilfellum að
tryggja þarf með einum eða öðrum
hætti að minnihlutinn geti verið viss
um að hafa einhver völd. Sums stað-
ar er hægt að gera þetta með vald-
dreifingu þannig að þeir sem eru í
minnihluta á landsvísu geti setið að
völdum í landshlutum þar sem þeir
hafa meirihluta. Annars staðar er
hægt að gera þetta með þvi að búa
svo um hnútana að minnihlutinn
eigi fulltrúa á landsvísu - á þinginu
eða innan framkvæmdavaldsins eða
hvoru tveggja. Það sem máli skiptir
er ekki það hvernig farið er að, held-
ur hver árangurinn verður.
Það er auðvelt að gera grein fyiir
þessum grundvallaratriðum, en þau
eru ekki alltaf auðveld í fram-
kvæmd, einkum í landi þai- sem átök
eru nýafstaðin, eða þar sem fólk er
skelfilega fátækt og
hungrað. Við slíkar
kringumstæður er
auðvelt fyrir þá, sem
beita ofbeldi til að ná
völdum, að narra fólk
og halda því fram að
stjórnarskrárbundin
réttindi séu lúxus sem
fátækt land hafi ekki -’
efni á.
Hversu oft hefur
maður ekki heyrt
þessi viðhorfi. „Lýð-
ræðið byrjar með
morgunverðinum"
eða að „svangur magi
hafi engin eyru“. En
hvað eftir annað hefur komið á dag-
inn, sérstaklega í Afríku, að magar
fátæklinga njóta aldrei góðs af
valdamönnum sem neita að lúta
vilja fólksins.
Okkur hefur lærst að lýðræðið
hefst við morgunverðai’borðið - að
valdi þarf að deila innan heimilisins,
milli kvenna og karla, og þaðan upp
á efstu valdaþrep ríkisins, og reynd-
ar alþjóðakerfisins. Kúgun er ekki
raunhæfur valkostur við fátækt.
Þróun er heldur ekki raunhæfur
valkostur við frelsi. Fátækt og kúg-
un haldast í hendur, en raunveruleg
þróun leiðir til frelsis frá hvoru
tveggja.
Minni kynslóð Afríkubúa hefur
lærst, af biturri reynslu, að ekkert
ríki getur sannarlega kallast lýð-
ræðislegt ef það veitir þegnum sín-
um ekki lausn undan fátækt, og að
ekkert ríki getur raunverulega
þróast, svo lengi sem þegnum þess
gefst ekki tækifæri til að fara með
völd.
Uppbygging afrískra þjóða hefúr
einkennst af langri baráttu gegn fá-
tækt, fáfræði, sjúkdómum og átök-
um. Það þarf ekki að koma á óvart
að lýðræði í Afríku hefur orðið fyrir
mörgum áföllum. Það sem aftur á
móti er eftirtektarvert er hinn mikli
og síaukni lýðræðisþorsti sem Afr-
íkubúar hafa látið í Ijósi, óbilandi
hugrekki þeirra í andspymu við
harðráða valdhafa og hversu vel
hefur, í mörgum ríkjum, verið
brugðist við kröfum þeirra um
ábyrg stjórnvöld.
Draumur kynslóðar minnar um
sjálfstæði hefur ræst, en draumar
okkar um lýðræði hafa að engu orð- „
ið. Guði sé lof að við höfum lifað að
sjá lýðræði breiðast út á ný í Afríku
og skjóta þar rótum.
Höfundur er framkvœmdastjóri
Sameinuðu þjóðanna. Þessi grein er
byggð á ávarpi hans 4. desember
2000, á Fjórðu alþjóðaráðstefnunni
um ný og endurreist lýðræðisríki.
Kofi Annan