Morgunblaðið - 06.12.2000, Blaðsíða 40

40 MIÐVIKUDAGUR 6. DESEMBER 2000
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
Kristilegar
gallabuxur
Nú gilda ekki lengur vaðmál og kýr, nú
eru vöruskiptin önnur. Lífsreglurfást í
kaupbœti með bankainnistœðum og
kristinn boðskapurfylgirgallabuxum.
Eftir
Sigurbjórgu
Þrastardóttur
Kannski er þetta leti,
kannski eigingirni.
Stundum níska,
kannskivani. Égveit
ekki beint hver undirrótin er, en
það er eitthvað sem gerir að verk-
um að samskipti okkar eru að
breytast. Undarlegt afbrigði
þeirra er að þróast; boðskipti bera
öll einkenni vöruskipta og sam-
skipti eru orðin viðskipti, hvorki
meira né minna. Enginn gerir
lengur neitt fjTÍr ekki neitt - allir
þurfa að fá eitthvað fyrir sinn
snúð. Þá er ekki verið að vísa í það
sem kallast atvinna; að vinna verk
gegn greiðslu atvinnurekanda,
heldur á ég við daglegt líf fólks í
frístundum. Tíminn er greinilega
peningar allan sólarhringinn, líka
VinUODC eftir að stimp-
VIÐHOnr iiklukkunni
sleppir, og
fólk lætur
ekki svo lítið
að hreyfa sig
upp úr sófanum nema það fái eitt-
hvað í staðinn. Það lætur kaupa
sig til þess að gera alla skapaða
hluti.
Flestir kannast við gylliboð
auglýsenda um hitt og þetta í
kaupbæti, mæti menn á ákveðinn
stað á ákveðnum tíma eða kaupi
ákveðna vöru. Ef þú kaupir bfl
færðu fría jólaseríu, ef þú ert
fyrstur á heimilissýninguna bjóð-
ast þér vetrardekk á hálfvirði. Og
fólkið, með krónublik í auga, tek-
ur í hnakkadrambið á sjálfu sér og
hunskast af stað.
En það er ekkert nýtt að bónus-
ar tíðkist í verslun og viðskiptum.
Það er hins vegar innrás þessa
hugsunarháttar á önnur svið sem
vekur hvað mesta athygli um
þessar mundir.
Nú er til dæmis nýbúið að
kynna nýja þjónustu Sparisjóðs-
ins sem kallast INNreikningur og
gengur út á að unglingar geti
grætt á því að hætta að reykja -
eða hætta við að byrja. Þetta með
gróðann er ekki oftúlkun mín á
auglýsingum um þjónustuna, á
vefnum www.komduinn.is stend-
ur beinlínis á einum hnappi
„Sjáðu hvað þú gætir grætt“ og
hugmyndin er eftirfarandi: for-
eldri eða annar nákominn ungl-
ingnum ákveður að leggja pen-
inga reglulega inn á reikning,
gegn þvi að unglingurinn lofi því
að reykja ekki. Um þetta er gerð-
ur samningur milli ættingjans og
unglingsins sem kveður á um að
ef unglingurinn stendur við
ákvörðunina, eignast hann upp-
hæðina að samningstíma liðnum.
Lagt er til að hvert innlegg nemi
sem svarar einum sígarettupakka
á dag og samkvæmt dæmum í
kynningu gefur það milljónir í
aðra hönd ef haldið er áfram nógu
lengi.
Þarna er viðskiptahugsun með
athyglisverðum hætti komin inn í
uppeldi og heilsuvernd á heimil-
um. Ekki virðist lengur duga að
ala böm sín upp í heilbrigðu um-
hverfi eða gefa þeim góð ráð - nú
. er talið nauðsynlegt að borga
~ þeim fyrir að fara sér ekki að
voða. Kynslóðimar setjast ekki
lengur niður til þess að ræða sam-
an eða skiptast á skoðunum, þær
setjast niður til þess að undirrita
samninga.
Annað dæmi, reyndar örlítið
langsóttara. Kosningaþátttaka í
bandarísku forsetakosningunum
þótti bærileg í þetta sinn, en var
þó ekki nema rétt rúm 50%. Þessi
kosningaleti var gerð að umræðu-
efni í skemmtiþætti Jay Leno fyr-
ir skömmu og kom þá leikarinn
David Schwimmer með snilldar-
lausn á vandanum: „Það þyrfti að
vera einhver gulrót sem fengi fólk
á kjörstað. Égmeina, McDonalds
gæti gefið fiskborgara þeim sem
kæmu að kjósa. Svo mætti til
dæmis auglýsa að fræg hljómsveit
gæfi nýja smáskífu þeim sem
mættu á kjörstað."
Þetta hefði Schwimmer helst
átt að leggja til fyrr, þá hefðu
kannski komið nógu margir á
kjörstað til þess að skera úr um
sigurvegara kosninganna. Annars
er þess sennilega ekki langt að
bíða að hugmyndin komist raun-
verulega í framkvæmd, jafnt vest-
anhafs sem hér heima, enda erum
við þekkt fyrir að tileinka okkur
helstu nýjungar í viðskiptum á
ljóshraða. Fyrirgreiðslur þing-
manna hafa enda gengisfallið með
slíkum hætti á undanfömum ár-
um að fólki þykja þær sjálfsagt
ekki lengur atkvæðisins virði -
þess vegna eigi það það heimtingu
á kaupbæti til þess að jafna vöru-
skiptin.
Én efnishyggjan ræður ekki að-
eins ferðinni í uppeldi og stjóm-
málum framtíðarinnar. Trúin er
ekki undanskilin, þótt með öðmm
hætti sé. Jólin em til dæmis fyrir
löngu orðin að einni allsherjar
markaðsmaskínu og til viðbótar
hafa kirkjunnar þjónar nú bland-
að sér í vöraskiptin - kannski til
þess að snúa þróuninni sér í hag.
Þeir hafa sem sagt lofað auglýs-
endum í ár viðurkenningu fyrir þá
útstillingu, kynningarefni og
auglýsingu „sem verður í bestum
samhijómi við boðskap jólanna“.
Kaupahéðnar hafa þannig að
sumra mati verið „keyptir" til
þess að sinna hinni kristilegu hlið
jólanna (þótt auðvitað ættu alvöm
jól ekki að hafa aðrar hliðar en
hina kristilegu). Þeir eiga von á
vinningi og spila því með, en
myndu margir að öðmm kosti
ekki veita trúmálum svigrúm í
gluggum sínum.
„Við emm alls ekki að tala um
að veita „kristilegasta" efninu við-
urkenningu (...) heldur því efni
sem beinir sjónum okkar að boð-
skap jólanna, vekur umræðu og
auðveldar okkur að sjá innihaldið
í öllum umbúðunum," sagði sr.
Bemharður Guðmundsson, verk-
efnisstjóri á Biskupsstofu, í blaða-
viðtali nýverið, og vildi þannig
árétta tilgang keppninnar. En
auglýsendur em greinilega ekki
allir niðri á jörðinni, eins og skilti í
einum Laugavegsglugganum
vitnar um. Þar kemur engill svíf-
andi af himnum ofan og segir:
„Verið óhrædd því sjá, ég boða
ykkur mikinn fógnuð: Levi’s í alla
pakka!“ Einhvern tíma hefði þetta
verið kallað guðlast og vart til vin-
sælda fallið. Hvað þá verðlauna.
Þannig mætti áfram telja.
Verslun og viðskipti hafa tvinnast
svo rækilega við flest svið dag-
legrar tilvem að til vandræða
horfir. Nú er ekki lengur víst að
maður nenni í heimsókn til vina og
vandamanna nema tryggt sé að
þeir leysi mann út með gjöfum.
Skattskýrslunni ætla ég ekki að
skila nema fá bíómiða í staðinn og
mér dettur ekki í hug að deyja
nema einhver borgi mér fyrir það.
Hugleiðingar á
degi íslenskrar
tungu
JÁ, það var vissulega
vel til fundið hjá núver-
andi menntamála-
ráðherra að efna til svo-
nefnds „dags íslenskrar
tungu“ og tengja hann
við fæðingardag Jóna-
sar Hallgrímssonar, 16.
nóvember.
Það var Grímur
Thomsen, þá nýlega
orðinn mag. art. í heim-
speki og bókmenntum
við háskólann, sem orti
eftir Jónas, er lést af
slysfömm í Kaup-
mannahöfn 26. maí
1845. Þá var Grímur að-
eins hálfþrítugur, en
orðinn þroskað skáld. Hann yrkir
átta ferhent erindi um Jónas, og lýk-
ur ljóðinu með þessu gullfallega er-
indi:
Langt frá þinna feðra fold,
fóstru þinna ljóða,
ertu nú lagður lágt í mold,
listaskáldið góða.
Ég las á „degi íslenskrar tungu“
upp úr mér á Elli- og hjúkrunarheim-
ilinu Grand ljóðið Gunnarshólma, eft-
ir Jónas. Það er eitt mesta listaverk í
ljóði, sem komið hefur fram. Ég lærði
þetta ungur í barnaskóla. Kennarinn
setti okkur krökkunum fyrir ljóð til
að læra heima utan að, og sé honum
óendanleg þökk fyrir það.
Þegar ég var nemandi á Reykja-
skóla í Hrútafirði á stríðsámnum
kenndi sr. Jón Guðnason, sá ágæti
maður og kennari, bókmenntasögu.
Hann talaði um skáldin og fræddi
okkur um ævi, störf og skáldskap
þeirra. Mér fannst þessir tímar fljótir
að líða, enda fræðslan í besta lagi,
persónuleg og lifandi. Sr. Jón fræddi
okkur vitanlega um nám og störf
Jónasar, svo og um dauðdaga hans.
Hann var einstæðingur í stórborg-
inni, langt frá ætt-
jörðinni, fóstm ljóða
hans.
Sú venja hefur skap-
ast að bjóða til sam-
komu í Þjóðarbókhlöð-
unni á „degi íslenskrar
tungu“. Þama er boðið
einhveijum útvöldum.
Vandasamt hlýtur að
vera að velja sauðina
frá höfrunum, ef svo má
að orði kveða. Era það
ef til vill eingöngu bók-
menntamenn, sem
þarna koma við sögu?
Sá hefði efalítið verið
vilji listaskáldsins góða.
Sýnist eðlilegast, að
Rithöfundasambandið hefði fyrst og
fremst veg og vanda af degi íslenskr-
ar tungu, þó að fleiri kæmu þar
nærri. Hér virðist fyrst og fremst
vera tækifæri fyrir hina „útvöldu"
(eliten) að sýna sig alþjóð, því að
fjölmiðlarnir era vanir að „skjóta" á
þetta ágæta lið. Hér er að verki sund-
urgreining fólks, en hún fer vaxandi.
Vissum aðilum em fengin ákveðin
verkefni, jafnvel að yrkja ljóð við há-
tíðleg tækifæri. Ekki var það gert
fyrir Alþingishátíðina 1930 eða Lýð-
veldishátíðina 1944. Þá var efnt til
samkeppni og vafalítið hafa best ortu
ljóðin verið valin. Mjög eðlilegt og
lýðræðislegt.
Fyrr á tíð var Ríkisútvarpið vett-
vangur fólksins í landinu. Þá komu
fram á þeim vettvangi margir þeir,
sem nú eiga þess ekki kost, vegna
þess að starfsmenn stofnunarinnar
sitja þar í fyrirrúmi um flutning, og
þar með væntanlega góðar aukatekj-
ur. Þátturinn um daginn og veginn
var settur út í kuldann, og þar með
var fyrir því séð, að fólk úr röðum
sem flestra stétta kæmi þar hvergi
næm. Ég sakna þessa ágæta þáttar
mjög og slíkt munu fleiri gera. í hon-
CCIIO:IM7:OOT2PDS4-OC
does not exist
Auðunn Bragi
Sveinsson
Islenzkir fjölmiðlar
eru óhlutdrægir
GREIN Eldars Ást-
þórssonar sem birtist í
Morgunblaðinu þriðju-
daginn 28. nóvember
síðastliðinn er mjög ýkt
þar sem hann fordæmir
ekki eingöngu ísraels-
menn og ísraelsher
heldur einnig íslenska
fjölmiðla. Ég vil láta
það koma skýrt fram að
ég hef ekki hugsað mér
að afsaka þá hörmu-
legu atburði sem báðir
aðilar hafa framkvæmt
á vígvellinum í Miða-
usturlöndum heldur vil
ég koma á framfæri
jafnari og raunsærri
útgáfu af þeim atburðum. Eldar seg-
ir að 240 Palestínumenn hafi verið
myrtir af ísraelskum hermönnum. I
deilu þar sem báðir aðilar taka þátt í
bardögum er villandi og beinlínis
rangt af honum að kalla dauðsföll í
stríði morð. Þetta er hreinlega af-
bökun á sannleikanum. Ekki er hægt
að skilgreina dauða þeirra ung-
menna sem em að kasta steinum í
miðri víglínunni í þeim eina tilgangi
að skaða andstæðinginn sem morð.
Orðið morð er venjulega notað í
tengslum við dráp af ásettu ráði á al-
gerlega saklausu fórnarlambi. Sú
staðreynd að mannfall verður hjá
báðum aðilum í þessum átökum virð-
ist Eldari yfirsjást í sinni hlutdrægu
grein. Annars vegar heyrðum við af
hinum hörmulega dauðdaga þar sem
hin unga Sara Abdel-Athim Hassam
var skotin og okkur öllum var mjög
bmgðið. Á hinn bóginn horfðum við
uppá í sjónvarpinu þegar tveir ísra-
elskir hermenn vom
pyntaðir og seinna
myrtir af vopnuðum
Palestínumönnum. Það
er án efa mikil ógæfa í
þessum átökum að
börn séu meðal fórnar-
lamba. Hvað sem því
líður verður að spyrja:
Hvað era ung palest-
ínsk böm að gera á göt-
unni í miðjum stríðsá-
tökum? Án efa ætti að
halda saklausu fólki
sem ekki er að taka
þátt í bardögum frá
hættusvæðum. Eldar
sakar einnig íslenska
fjölmiðla um hlut-
drægni í umfjöllun þeirra um átökin
fyrir botni Miðjarðarhafs. Þessi
staðhæfing á ekki við rök að styðjast.
Miðausturlönd
Starf fréttamannsins,
segir David Freeman,
er ólíkt starfí stjórn-
málaskýrandans.
Undir það síðasta hafa átökin þróast
yfir í röð refsiaðgerða, þar sem hvor
hlið reynir að hefna fyrir dauða eins
eða íleiri úr þeirra röðum. Ef ísrael-
ar svara fyrir sig í sömu mynt inni á
hernumdu svæðunum geta fjölmið-
lar ekki kallað þetta neitt annað en
„harðar aðgerðir". Eldar sakar þá á
hinn bóginn um að taka ekki sterkar
til orða. Undir þessum kringum-
David
Freeman
Tungan
Fyrr á tíð, segir
Auðunn Bragi
Sveinsson, var Ríkis-
útvarpið vettvangur
fólksins í landinu.
um var mikil breidd, óhætt að segja,
þar eð flytjendur vom alls staðar að
af landinu. Auðvitað verður enginn
eilífur, ekki heldur útvarpsþáttur, en
mér sýnist, að enga nauðsyn hafi til
borið að leggja þáttinn um daginn og
veginn niður og þar með fækka flytj-
endum, sem oftar en ekki komu úr al-
þýðustétt.
Starfsmenn em nauðsynlegir við
hverja stofnun, en þeir eiga fyrst og
fremst að stjórna verkum, en ekki að
gerast það heimaríkir, að fáir komist
þar aðrir að. Sama má segja um mál-
gögn í prentuðu máli. Þar era rit-
stjórar til að taka við efni og velja það
eftir besta viti og samvisku, en þeir
eiga vitanlega ekki að koma fyrst og
fremst sínu efni á framfæri. En svo
virðist sem flestir reyni að næla sér í
aukavinnu sem mest þeir mega, til að
geta veitt sér þeim mun meira af ver-
aldargæðum.
Forseti íslands, herra Ólafur
Ragnar Grímsson, vakti máls á því í
áramótaræðu sinni í upphafi þessa
árs, að fólk yrði að geta gagnrýnt ým-
islegt, án þess að mega búast við því
að vera sniðgengið eða refsað á hinn
grófasta hátt. Slík orð forseta okkar
em í tíma töluð, því að ekki mun ótítt
að réttmætri gagnrýni sé mætt með
fyrrnefndum hætti. Ekki minnist ég
þess að annar forseti íslenska lýð-
veldisins hafi minnst á mál sem þetta
og sé honum þökkin tjáð hér fyrir það
manntak. Við búum í lýðræðisríki þar
sem mál- og ritfrelsi á að ríkja. Sé sá
réttur fyrir borð borinn búum við í
bananalýðveldi, en ekki í réttarríki.
Ég er ekki viss um að margir hafi
tekið eftir fyrrgreindu atriði í ára-
mótaræðu forsetans, en vil þá þeim
mun meir leggja áherslu á það.
Höfundur er félagi í Rithöfunda-
sambandi Islands.
stæðum er ekki hægt að kalla þessar
aðgerðir hryðjuverk þar sem Isra-
elsher er oftar en ekki að berjast
gegn vopnuðum Palestínumönnum í
felum. Á hinn bóginn má kalla að-
gerð „hryðjuverk" þar sem sprengju
er komið fyrir í þeim eina tilgangi að
drepa eða limlesta saklaust fólk. Orð
eins og hryðjuverk em því miður
notuð meira þegar ritað er um Pal-
estínumenn. Þetta er að miklu leyti
vegna þeirra fjöldamörgu sprengju-
tilræða sem íslamskir öfgahópar eins
og Hamas eða Hezbollah hafa staðið
fyrir. Það er ógjörningur að ætla
fjölmiðlum að taka sterkar til orða í
fordæmingu þeirra á aðgerðum ísra-
elska hersins. Starf fréttamannsins,
ólíkt starfi stjómmálaskýrandans, er
fólgið í því að skýra frá staðreyndum
málsins en geta sér ekki til um þær.
Fréttamaðurinn verður að segja frá
fréttinni á nákvæman og hlutlausan
hátt og skýra frá atburðum eins og
þeir em í raun og vera. Skoðunum
hans og spádómum má aldrei vera
þröngvað uppá þann sem les frétt-
ina. Flestir fréttamenn fara eftir
þessum óskráðu siðareglum og tel ég
að fjölmiðlar hér á landi séu með
fréttaflutning eins og hann gerist
bestur í heiminum. Fréttir hér á
landi af þeim atburðum sem nú eiga
sér stað í Miðausturlöndum, sem og
annars staðar í heiminum, virðast
vera settar fram á sanngjarnan hátt
og taka mið af öllum hliðum. Að mínu
mati hjálpar Eldar Ástþórsson ekki
málstað sínum með því að ásaka ís-
lenska fjölmiðla um hlutdrægni.
Aukinn alþjóðlegur þrýstingur á
Israela, um að láta land eftir til Pa-
lestínumanna, ýtir undir þá von hjá
flestum að fljótlega komi til lausn á
þessari deilu. Á hinn bóginn ætti
ekki að beina pólitískri gremju
óréttilega að fjölmiðlum.
Höfundur hefur higt stund á
fjölmiðiafræði.