Morgunblaðið - 06.12.2000, Side 43

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 6. DESEMBER 2000 43
UMRÆÐAN
Þorskur og álver
Á DÖGUNUM
áskotnaðist mér hefti
með vísindagreinum
sem Endre Aas við
háskólann í Bergen
skrifaði á árunum
1998-2000. Greinarnar
fjölluðu um áhrif ál-
vera á sjávardýr og
greindu frá aðferðum
sem nota má til um-
hverfisvöktunar, þ.e.
aðferðum til þess að
fylgjast með áhrifum
mengunar á lífríkið.
Greinarnar voru m.a.
byggðar á tilraunum
sem gerðar voru í
námunda við 200.000
tonna álver á vesturstönd Noregs
(Karmöy). Umrætt álver er í eigu
Norsk Hydro og losar árlega um
16 tonn af lífrænu kolefni (total
organic carbon, TOC) og um 450
kg af tjöruefnum (poly aromatic
hydrocarbon, PAH) í fjörðinn. Full
ástæða er til þess að hafa áhyggj-
ur af PAH efnunum þar sem þau
hafa neikvæð áhrif á lífríki sjávar.
Aðferðafræðin sem kynnt var í
greinum Endres vakti athygli
mína ekki síst í ljósi þess að m.a.
var notast við rannsóknir á sjávar-
gulli okkar, þorskinum.
I þessari grein ætla ég að fjalla
um helstu áhrif PAH á fisk og
gera grein fyrir þeirri umhverfis-
vöktun sem kynnt var í greinum
Endres.
Álframleiðslan
í álframleiðslu er áloxíð raf-
greint. I rafgreiningunni eru notuð
kolaskaut sem brenna og mynda
C02. Við bruna kolaskautanna
myndast einnig áður umrædd
PAH-efni. PAH-efnin eru talin
krabbameinsvaldandi og óæskilegt
að losa þau í andrúmsloftið. Til
þess að fyrirbyggja losun PAH-
efna út í andrúmsloftið er útblást-
ur álvera hreinsaður, t.d. með
vatni. Hreinsivatninu er veitt til
sjávar eftir að PAH-efnin hafa að
hluta til verið fjarlægð úr því. Rétt
er að taka fram að annarrci tækni
er beitt við hreinsun útblásturs í
nýjum álverum, þ.m.t. álverinu á
Grundartanga.
Ný tækni í áliðnað-
inum hefur leitt til
minnkunar á losun
PAH-efna. Sam-
kvæmt Naes, K o.fl.
1995 (Science of the
total environment,
Vol. 163, 93-106) los-
aði hvert álver í Nor-
egi árlega um 1-10
tonn af PAH í firði
Noregs á árum áður.
Naes o.fl. töldu að ný
tækni hefði leitt til
þess að heildarlosun
álvera í Noregi sé yfir
10 tonn PAH á ári.
PAH í lífríkinu
PAH-efnin komast í fisk ýmist
með fæðu úr setlögum sjávar eða
um tálknin. Margt bendir til þess
að leiðin um tálknin sé mikilvæg-
ari. PAH er vatnsfælið og safnast
fyrir í lifrinni þar sem ensím
brjóta það niður. PAH-niðurbrots-
efnin eru vatnssækin og skolast út
með þvagi. Vatnssæknu PAH-nið-
urbrotsefnin eru virk og geta
skemmt erfðaefni (DNA) fisksins.
Skemmt DNA er lykillinn að
myndun krabbameins.
Þegar fiskur sem veiddur var í
nágrenni við álverið var borinn
saman við fisk sem veiddur var
fjær kom eftirfarandi í ljós:
• Skaddað DNA var til staðar í
fiski sem veiddur var í námunda
við álverið en ekki í hinum.
• Fiskur sem veiddur var í
námunda við álverið var horaðri en
fiskur sem veiddur var fjær.
• Fiskur sem veiddur var í
námunda við álverið hafði sár á
skinni og slit á uggum.
U mhverfisvöktun
í umhverfisvöktun er notast við
ýmsar aðferðir, t.d. er fylgst með
mengun í setlögum og/eða í lífrík-
inu, s.s. í kræklingi.
Rekstur álvers er háður starf-
sleyfi sem gefið er út af Hollustu-
vernd ríkisins. Starfsleyfi kveður á
um losunarmörk og ákveður þynn-
ingarsvæði. Þynningarsvæði er
skilgreint þannig: „sá hluti viðtaka
Umhverfi
Mikilvægt er, segír
Bergur Sigurðsson, að
stöðug umhverfísvöktun
fari fram í námunda við
stóriðjur.
þar sem þynning mengunar á sér
stað og ákvæði starfsleyfis kveða á
um að mengun megi vera yfir um-
hverfismörkum eða gæðamarkmið-
um“. M.ö.o. starfsleyfishafa er
veitt heimild til þess að menga
þynningarsvæðið. En hvernig á að
fylgjast með því hvort mengun nái
út fyrir þynningarsvæðið? Svarið
er, með vöktun lífríkis.
Hér að neðan mun ég gera grein
fyrir þremur efnafræðilegum að-
ferðum sem nota má til vöktunar
lífríkis. Aðferðirnar eru; mæling á
auknum styrk ensíma, mæling á
PAH-niðurbrotsefnum í þvagi og
mæling á skemmdu DNA.
Ensím í lifrinni sjá um að brjóta
PAH niður í vatnssækin PAH-nið-
urbrotsefni. Fiskur bregst við
PAH-mengun með því að auka
framleiðslu á ensímum til þess að
lifrin anni niðurbrotsþörfinni. Hár
styrkur ensíma gefur til kynna að
fiskurinn hafi orðið fyrir PAH-
mengun. Ensímamæling ein og sér
er ekki fullnægjandi til umhverfis-
vöktunar því ýmsir aðrir þættir í
umhverfinu geta haft áhrif á styrk
þeirra.
PAH-niðurbrotsefni era vatns-
sækin og skolast út með þvagi.
Mæling á PAH-niðurbrotsefnum í
þvagi gefur góða hugmynd um
hvort fiskurinn hafi nýlega komist
í snertingu við PAH.
PAH-niðurbrotsefni í þvagi eru
mæld með flúrljómunarmælingum.
Kosturinn við þá mælingu er að
hún er einföld, fljótleg og ódýr.
Eins og áður hefur komið fram
era PAH-niðurbrotsefni virk og
geta skemmt DNA. Skemmdir á
DNA er dæmi um neikvæð áhrif á
lífríkið. Þetta gerir mælingar á
Bergur
Sigurðsson
skemmdu DNA viðeigandi og
áhugaverðar í umhverfisvöktun.
Skemmt DNA safnast fyrir í fisk-
inum og gefur styrkur þess hug-
mynd um uppsafnaða upptöku
PÁH efna á löngum tíma.
Til þess að hafa betri stjórn á
rannsókn sinni komu Endre og fé-
lagar þorski fyrir í kvíum, í nám-
unda við álverið og utan þynning-
arsvæðis (sjá mynd). Að mánuði
liðnum var þorskinum slátrað og
hann rannsakaður. Niðurstöðumar
staðfestu það sem tilraunir á villt-
um fiski höfðu gefið til kynna.
Endre og félagar komust að þeirri
niðurstöðu að einfaldar efnagrein-
ingar á þorski úr kvíum henti vel
sem hluti af umhverfisvöktun.
Umhverfismat
Norðuráls
Stækkun álvers í Hvalfirði úr
90.000 tonnum í 300.000 tonn er
matsskyld framkvæmd. Ástand líf-
ríkis í Hvalfirði var rannsakað áð-
ur en rekstur stóriðju þar hófst.
Samskonar rannsókn núna hefði
leitt í ljós hvort stóriðjan hafi nú
þegar haft áhrif á lífríki fjarðarin^,
Slíka rannsókn er ekki að finna í
drögum að matsáætlun. Gert ráð
fyrir PAH-mælingum á kræklingi
sem var í búrum á áhrifasvæði ál-
versins sumarið 2000.
Álver án mengunar er ekki til og
verður líklega aldrei til þó að mikl-
ar framfari hafi átt sér stað. Mikil-
vægt er að stöðug umhverfisvökt-
un fari fram í námunda við
stóriðjur til þess að tímanlega
megi grípa til viðeigandi aðgerða
ef útlit er fyrir meiri mengun en
ætlað var í umhverfismati.
í upphafi skal endinn skoða.
Höfundur er umhverfisefnafræðing-
ur og starfar hjá Heilbrigðiseftirliti
Suðumesja.
Þín frístund - okkar fag
VINTERSPORT
Bíldshöfða • 110 Reykjavík • síml 510 8020 • www.intersport.is
Súrefnisvörur BARMAFATNAÐUR
Karin Herzog í úrvali, skoðaðu verðið.
Vita-A-Kombi Þumalína, s. 551 2136.
Mat á þekkingarverðmætum
Grunnur að þekkingarstjórnun
Rannsóknarráð íslands, PricewaterhouseCoopers, iðnaðar- og viðskiptaráðuneytið og
Verslunarráð íslands boða til ráðstefnu um mat á þekkingarverðmætum. Ráðstefnan verður haldin á
Grand Hótel fimmtudaginn 7. desember kl. 13:00 til 17:00.
Þekking á æ stærri þátt í verðmætasköpun fyrirtækja og vexti hagkerfa og mikilvægt að
fyrirtæki nái tökum á að meta þessi verðmæti og stjóma þeim.
DAGSKRÁ
Fundarstjóri: Vilhjálmur Lúðvíksson framkvæmdastjóri RANNÍS
13:00 Skráning og afhending gagna.
13:30 Ávarp iðnaðar- og viðskiptaráðherra,
Valgerður Sverrisdóttir, iðnaðar- og viðskiptaráðherra.
13:40 NORDIKA samnorrænt verkefni um mat á þekkingarverðmætum,
Henrik Jenssen, verkefnisstjóri frá Norræna iðnaðarsjóðnum.
14:10 Measuring Intellectual Capital,
dr. Niels Jorgen Aagaard, Chief Knowledge Officer COWI
Consuiting Engineers and Planners AS.
15:00 Kaffihlé.
15:20 Reynsla íslenskra fyrirtækja af mati á þekkingarverðmætum
Sjóvá Almennar, Íslandsbanki-FBA, Miðheimar og EJS.
16:50 Samantekt,
Reynir Kristinsson, forstjóri PricewatherhouseCoopers.
17:00 Ráðstefnuslit.
Kostnaður við ráðstefhu kr. 6.000 Vinsamlega tilkynnið þátttöku til RANNÍS
í síma 515 5800 eða með tölvupósti rannis@rannis.is