Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1914, Blaðsíða 30

Róðukrossar með rómanskri gerð.
Krossar voru í kirkjum hér sem annarstaðar uppi yfir altarinu
eða á því. I stórum kirkjum, þar sem því varð komið við, var
einnig kross yfir kórboganum eða á honum. Venjulega munu þessir
krossar hafa verið róðukrossar, þ. e. með mynd Krists á og sýndu
því krossfestingu hans (píslarmörk).
Krossar voru og bornir fyrir andlegrar stéttar mönnum í helgi-
göngum (helgigöngukrossar), og er þeir fóru með sakramenti til
sjúkra; við jarðarfarir voru og oft bornir krossar (líkakrossar). Vafa-
laust hafa altariskrossar oft verið settir á stöng og bornir úti1).
Hér skal að þessu sinni ekki lýst öllum þeim krossum, sem enn
eru til í og úr kirkjum hér á landi. Margir eru á Þjóðmenjasafni
voru og viðvíkjandi þeim vísast til þess, sem um þá er sagt i leið-
arvísinum um safnið, bls. 4—5, 8, 14, 27; sbr. bls. 16. Flestir eru
krossarnir á safninu með gotneskri gerð, en árbókin flytur nú mynd-
ir af hinum rómönsku og verða fáein orð að fylgja til skýringar
myndunum.
Rómönsku róðukrossarnir í safninu eru allir, að einum undan-
skildum, svo litlir, að þeir hafa ekki verið hafðir á eða yfir kórboga;
tveir (nr. 788 og nr. 4499) eru altariskrossar, hafa staðið á altarinu
og máske verið stundum settir á stengur og bornir; einn (nr. 4811)
er með broddi niður úr og hefir sýnilega verið til þess að bera á
stöng; máske og staðið í fæti á altarinu er hann var ekki borinn;
um þessa alla og fieiri skal rætt frekar síðar.
Eini rómanski krossinn, sem tekur hinum svo fram að stærð, að
ætla mætti að hann hafi verið yfir kórboga, er trékross sá hinn mikli,
sem hér er sýndur á sérstöku myndblaði. Hann er með tölumerk-
inu 4795 og kom til safnsins árið 1901. í skýrslu safnsins frá því ári
er þess eins getið um hann, að hann sé »frá Upsakirkju í Svarfað-
*) Sbr. P. B. ‘Wallem, De isl. kirkers ndstyr i middelalderen. Aarsber. 1909,
bls. 35—40 og 1910, bls. 61—53. Hans Hildebrand, Sveriges medeltid III del, 5. bok,
bls. 473-76, 668-80.