Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1978, Qupperneq 128

130
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
Nú skiptir það í rauninni sáralitlu máli, hvort umrædd klausa er eftir þennan
Nikulás Magnússon eða einhvern annan ónafngreindan Skagfirðmg frá sama
tíma. Og því tcl ég engan veginn rétt að fullyrða, að klausan sé eftir hann, úr
því að vafi getur leikið á því.
Á hls. 31 og 41 er getið um kirkjulegt bann við hestaati frá 1623. Heimildin
fyrir þeslsu mun vera í Árbókum Espólíns, þar sem segir m.a. við þetta ár
um tvo hesta á Norðurlandi, orðrétt: „voru þeir seinastir hestar vandir til víga
á Norðurlandi eða Islandi öllu.“
En raunar var húið að hanna hestavíg löngu fyrr. Svo segir í Alþingisbók
frá árinu 1573 um embættisskyldur hreppstjóra:
„Þetta embætti hreppstjóra er prestum til léttferlis: að varða við hestavígum
eður vökunóttum á helgum dögum.“
Hitt er svo annað mál, hvernig því banni var hlýtt. En um það vitum við
ekki nógu mikið, t.d. hvort rétt er að taka fullt mark á þessum óským orðum
Espólíns, en banninu við vökunóttum var a.m.k. ekki hlýtt allsstaðar langt fram
á 18. öld.
Á bls. 73 hefur höfundur það eftir Þorvaldi Thoroddsen, að brennivin hafi
ekki komið til sögunnar á íslandi fyrr en á 17. öld.
Hér er Þorvaldur líklega ekki nógu áreiðanleg heimild, því það er a.m.k. vitað
að Gissur biskup Einarsson lét eftir sig hálfan áttung brennivíns árið 1548 og
Guðbrandur biskup Þorláksson kaupir áttung brennivíns árið 1579. Vel má þó
vera, að brennivín hafi ekki komist í almennt brúk fyrr en á 17. öld, en þess
er þó getið strax í einokunartaxtanum árið 1602, og heldur ólíklegt, að það
hafi ekki verið haft um hönd fyrr af öðrum en biskupum.
Þá vil ég draga í efa þá ályktun á hls. 89, sem dregin er af frásögn í Láren-
síus sögu biskups, að notkun púðurs, sem búið var til án saltpéturs, hafi verið
kunn í Noregi 1294. Frásögnin er þannig:
„í jólurri lék Þrándur fisiler herbrest. Hann verður svo skjallur að fáir einir
menn standast að heyra hann. Með konum leysist burður, þeim sem með barni
eru, en kardmenn falla úr sætum á gólf niður, eða verða ýmisleg viðbrögð. Segir
Þrándur Lárentio, að hann skyldi stinga fingrum í eyru sér, þá bresturinn yrði.
Stóðust margir eigi í höllinni, sem hann gerði brestinn. Sýndi Þrándur Iiaurentio,
hvað til þurfti að gera brestinn, en það eru fjórir hlutir: eldur, brennisteinn,
bókfell og strý. En menn gera til þess herbrest oft í stríði, að þeir sem ekki
vita vonir í, flýja víðs vegar.“
Nú vil ég meina, að með orðinu brennisteinn geti hér allt eins verið átt við
púður, sem búið hefði verið til með saltpétri eins og án hans.
Á bls. 12 í formálanum er haft eftir Karólínu Einarsdóttur, að „tjörukrossar
voru á hesthiúsum og öðrum peningshúsum — til að varna óhreinu í húsin.“
Þetta var nú sjálfsagt algengt, en mig langar til að skjóta að frásögn af annarri
trú, sem Símon Jóhannes Ágústsson þekkti úr sinni heimasveit í Strandasýslu.
En hún var á þann veg, að krossar hefðu þurft að vera á öllum húsum nema
hesthúsum. Og skýringin var sú, að Jesús hefði fæðst í hesthúsi, og því væri
engin hætta á að neitt illt eða óhreint kæmist þar inn. En hvaðan Strandamenn
höfðu þá kenningu, að Jesús væri fæddur í hesthúsi, það láðist okkur að spyrja
Símon um í tæka tíð.
Og úr því að verið er að ræða um krossa, vil ég geta þess, að höfundi hefur
láðst að nefan a.m.k. eina frásögu samtímamanns um galdrastaf á lend hests,