Eimreiðin - 01.01.1911, Blaðsíða 27

27
hugsa sig um, hvernig alþýða manna myndi koma orðum að því,
sem manni býr í hug.
Nú finst ekkert lifandi orð, er komið geti að liði, hvorki í
bókmáli né mæltu máli, þá er aö fara á snoðir um, hvort til er
í fornu máli úrelt orð þeirrar merkingar, sem þörf er á, og taka
það orð, ef til er.
Ef þetta alt bregzt, þá er enn um fjóra vegi að velja; i)
taka upp úrelt orð og fá því nýja merkingu; 2) beita einhverju
lifandi orði, líkrar merkingar, og fá því nýja merkingu; 3) gera
nýtt orð af íslenzkum stofni; 4) gera nýtt orð af erlendum stofni.
Pað sannast hér sem oftar, að hægra er að kenna heilræðin
en halda þau.
Skerin eru mörg. Mig langar til að benda á þau. En segja
rétta leið milli þeirra, það get ég ekki, og það getur enginn í
stuttu máli.
IV. ÓfÖRF ORÐ.
Pað mun hver sanna, ef hann blaðar í hinu mikla orðasafni
Jóns í’orkelssonar1), að í bókum 19. aldar er urmull af óþörfum
orðum. I þessu orðasafni mun vera um 30 þúsund orð og flest
ný eða nýleg, en öll tekin úr bókum. Par má finna ljót og
óþörf orð svo þúsundum skiftir.
En það kalla ég óþarfa, ef nýtt orð er gert, þar sem til er
gamalt orð og gott sömu merkingar.
Pað er eitt til dæmis að allar íslenzkar kenslubækur tala um
hornhimnu í auga manns. Pað er kúfta himnan gagnsæja yfir
dökkvanum í auganu, sem kölluð er því nafni. En sá hluti aug-
ans heitir SJÁALDUR á íslenzku. Öll alþýða manna nefnir
sjáaldur en aldrei hornhimnu. Orðið sjáaldur kemur líka marg-
sinnis fyrir í fornum bókum og er vafalaust miklu eldra en Is-
landsbygð.
Hversvegna hefir þetta forna og fagra orð verið kviksett og
afskræmið hornhimna sett í þess stað í nýjum bókum?
Rað kemur til af því, að mentunin er dönsk, þótt mennirnir
eigi að heita íslenzkir.
I öllum heldri skólum hér á landi eru flestar kenslubækur
l) Supplement til islandske Ordböger, 3. Samling, Rvík. 1890—1S97.