Eimreiðin - 01.05.1914, Page 8

84
Melatíglar og þúfur.
Melasléttur á íslandi eru oft einkennilega köflóttar eða tígl-
aðar af malarrákum eða smásteinum, sem liggja í röðum í sprung-
um jarðvegsins; holtajurtir hafa oft sezt að í malarrákunum, af
því þær hafa þar betra skjól, en miðja tíglanna er vanalega leir-
borin, malarlaus og gróðrarlaus. Slíka melatígla hafa jarðfræð-
ingar víða athugað í heimskautslöndum, þar sem klaki er í jörðu
fram eftir sumrinu, en þeir þekkjast ekki í þeim löndum, þar sem
loftslagið er heitara á vorin, og jarðvegurinn sjaldan frosinn. Um
athuganir mínar, er snerta þessi jarðvegs-fyrirbrigði á íslandi, hefi
ég ritað grein í Petermanns Mitteihmgen 1913, II, bls. 253—
255: »Polygonboden und »thúfur« auf Island«, og set hér stutt
ágrip af efni hennar, af því athugun slíkra hluta hefir sérstaka
þýðingu á íslandi.
Melatíglar eru algengir á Islandi á flatlendi með leirbornum
jarðvegi, sérstaklega þar sem móhelludusti er blandað saman við.
Par er klaki í jörðu á vorin sem annarstaðar, og bræðsluvatnið
fær eigi afrensli vegna hallaleysis, fyr en klakahellan er þiðnuð.
Fyrsta orsök tíglanna eru sprungur, sem myndast við samdrátt í
hinum leirblendna jarðvegi, sumpart við þurk, sumpart af frostí.
Slíkar sprungur má finna í öllum leirlögum, jarðvegi og mold, þó
þær séu oft örsmáar. Par sem yfirborð á flatlendi er samsett af
■eintómum sandi eða möl, er það í vorleysingum alt jafn-vatns-
ósa, þangað til klaki fer úr jörðu og vatn smátt og smátt guf-
ar upp eða fær afrás. Oðruvísi hagar til, þar sem jarðvegur er
leirblandinn og sprunginn, þar eru rifur um alt yfirborðið, eins og
möskvar á neti. Jarðklakinn hindrar afrensli niður á við, en smá-
bráðnar að ofan; jarðvegurinn þiðnar á daginn, en frýs á nóttu.
Vatnið í rifunum er frosið meðan kuldi er í lofti og myndar upp-
standandi, örþunnar, óreglulegar klaka- eða þela-flögur, sem bráðna
seinna en miðbik möskvanna. Á daginn, meðan sól er á lofti,
gufar vatnið upp á yfirborði, og þurkar hitinn þá mest miðbik
möskvanna; nú hefir leir með vissri kornastærð mikinn sogpípu-
kraft, og hafa tilraunir sýnt, að hann getur jafnvel sogið í sig
40°/o af rúmtaki. Af þessum orsökum sogast bræðsluvatnið úr
botnklakanum upp á við í möskvunum, þangað sem þurrast er,
til að koma á jafnvægi, og flytur smátt og smátt með sér ör-