Morgunblaðið - 23.03.2001, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 23. MARS 2001 43
ÞEIR sem á sínum tímaspáðu því að forsenda Atl-antshafsbandalagsins(NATO) væri ótti við sam-
eiginlegan óvin, kommúnismann og
samstarfinu hlyti því að ljúka þegar
og ef Sovétríkin hryndu reyndust
hafa rangt fyrir sér. „Bandalagið er
enn á lífi, áratug eftir lok kalda
stríðsins, vegna þess að þjóðir sem
deila með sér sameiginlegum gild-
um eins og vestrænum lýðræðis-
hefðum, hugmyndum réttarríkis og
markaðarins og hafa svipaðar skoð-
anir á því hvert stefna beri vilja
gjarnanvinna saman. Óttinn við óvin
var ekki það sem fyrst og fremst
tengdi þjóðirnar. Sameiginleg gildi
okkar eru undirstaðan, lýðræðisríki
beita ekki hvert annað ofbeldi, þess
vegna eru bandalög þeirra ending-
arbetri en önnur bandalög í sögunni.
Ef þau hætta að vilja starfa saman
hljóta gildin að hafa breyst,“ segir
Michael T. Corgan, bandarískur
stjórnmálafræðingur og sérfræð-
ingur í alþjóðlegum öryggismálum.
Corgan er tæplega sextugur
„fæddur daginn sem bandarískt
herlið kom til Íslands 1941“ og er að-
stoðarprófessor í alþjóðastjórnmál-
um við Boston-háskóla. Hann er vel
kunnugur íslenskum stjórnmálum,
var foringi í flotanum, barðist í Víet-
nam og var pólitískur ráðgjafi yfir-
manns varnarliðsins í Keflavík
1981–1982. Hann hefur ritað fjölda
bóka um alþjóðleg öryggismál,
kennir í vetur við Háskóla Íslands
og er að skrifa bók um íslensk
stjórnmál á áttunda og níunda ára-
tugnum. Corgan flutti erindi á fundi
Varðbergs og Samtaka um vest-
ræna samvinnu í vikunni og fjallaði
þar meðal annars um framtíð varn-
arsamnings Bandaríkjanna og Ís-
lands frá 1951 og stöðu NATO.
Frjálshyggjumenn
og femínistar
Hann segir mönnum hafa gengið
misjafnlega á sínum tíma að spá fyr-
ir um framtíð Sovétríkjanna. „Lengi
hefur verið deilt um varanleika Atl-
antshafsbandalagsins eftir að óvin-
urinn er horfinn. En mér finnst at-
hyglisvert að síðustu árin hafa mun
færri en áður velt því fyrir sér hvort
bandalagið eigi sér framtíð.
Þeir sem kenndu sig við „real-
isma“ í stjórnmálafræði bentu á
ótalmörg dæmi í sögunni um að
bandalög ríkja ættu sér oftast
skamma ævi. En tveir hópar voru að
mínum dómi glöggskyggnari en aðr-
ir. Annars vegar sumir frjálshyggju-
menn sem sögðu að kalda stríðið
hlyti að enda með sigri vestrænna
ríkja, menn yrðu bara að vera þol-
inmóðir. Hins vegar voru það femín-
istar sem bentu á að vald byggðist
ekki eingöngu á hernaðarmætti.
Konurnar sögðu sem svo að sam-
vinna á jafnræðisgrundvelli gæti
stuðlað að annars konar mætti sem
væri endingarbetri en hervaldið. Og
munurinn á Atlantshafsbandalaginu
og Varsjárbandalaginu gamla var
einmitt að í hinu fyrrnefnda var um
að ræða frjálst samstarf lýðræðis-
ríkja þar sem allir gátu tjáð skoðun
sína. Sovétríkin réðu hins vegar öllu
sem þau vildu í austurblokkinni.
Heimspekingurinn Immanuel
Kant sagði fyrir meira en 200 árum
að hann sæi fyrir sér að í framtíðinni
myndu lýðveldi stofna það sem hann
kallaði „friðarsamband“, í því yrðu
ríki sem ættu sér sameiginleg gildi
lýðræðis og réttlætis og samtök
þeirra yrðu endingarbetri en önnur
og hefðbundin ríkjabandalög. Hann
var framsýnn. Kant gerði sér grein
fyrir því að þegar samstarfið bygg-
ist á virðingu fyrir samstarfsaðilan-
um gæti það staðið lengi og þyrfti
ekki endilega að byggjast á ótta við
öflugan, sameiginlegan óvin.“
Tvíhliða varnarsamningur
Bandaríkjamanna og Íslendinga
sem gerður var fyrir réttum 50 ár-
um rauf langa hefð vestra. Corgan
bendir á að sáttmáli Atlantshafs-
bandalagsins tveim árum fyrr hafi
kveðið á um efnahagslegt og póli-
tískt stjórnmálalegt samstarf ekki
síður en samráð um varnir. Samn-
ingurinn frá 1951 sé hins vegar nær
eingöngu um varnir.
„Frumkvöðlar Bandaríkjanna á
borð við George Washington og
Thomas Jefferson vöruðu eindregið
við því að gerðir væru tvíhliða samn-
ingar í varnarmálum þar sem þjóðin
flækti sig í ákvæði um gagnkvæmar
varnir. Evrópustórveldin voru alltaf
að berjast og hvað áttu Bandaríkja-
menn að vera að skipta sér af því?
Samið var við Frakka 1778 til að fá
hernaðaraðstoð þeirra í stríðinu við
Breta en síðan ekki söguna meir
fyrr en 1951 þegar samningurinn
var gerður við Íslendinga. Hann var
því tímamótamótaákvörðun ekki
síður fyrir okkur en Íslendinga.
Ekki einu sinni í heimsstyrjöldunum
voru gerðir formlegir og skriflegir
samningar við aðra bandamenn um
varnir heldur stuðst við munnlegt
samkomulag,“ segir hann.
Corgan segir ljóst að samningur-
inn frá 1951 hafi bæði góðar og
slæmar hliðar fyrir báðar þjóðirnar,
aldrei sé hægt að komast því í slíku
samkomulagi.
„Bandaríkjamenn vilja helst geta
ráðið því hvar og hvenær þeir láta
hermenn sína taka sér stöðu en það
geta þeir ekki án samráðs við ís-
lensk stjórnvöld og ferlið tekur hálft
annað ár, þá fyrst gerist eitthvað.
Þeir voru á sinn hátt hikandi rétt
eins og Íslendingar, höfðu vonað að
þeir þyrftu ekki að gera slíka samn-
inga. Við vissum að við myndum
þurfa að gegna hlutverki í alþjóða-
málum en var ekki alveg ljóst hvern-
ig best væri að gegna því.“
Keflavíkurstöðin
mikilvægt tákn
Corgan er spurður um framtíð
varnarstöðvarinnar í Keflavík.
Verður hún lögð niður á næstunni til
að spara? Er þörf á henni, nú þegar
kalda stríðinu er lokið?
„Það heyrast ýmsar raddir í
bandarísku samfélagi og auðvitað
vilja menn losna við kostnað af
stöðvum sem ekki gegna mikilvægu
varnarhlutverki, þær eru oftast inn-
anlands. Ég veit ekki hvort það
verða herþotur eins og nú í Keflavík
eða viðbúnaðurinn jafn mikill en
stöðin er mikilvægt tákn um að
varnarsamstarfið sé við lýði. Hún
sýnir að við meinum það sem við
segjum. Þegar embættismenn eins
og til dæmis Condoleezza Rice, þjóð-
aröryggisráðgjafi Bush forseta, tala
um að kalla heim hermenn eiga þeir
yfirleitt við aðrar herstöðvar þar
sem hermenn eru við skyldustörf án
fjölskyldu sinnar. Sú er ekki raunin í
Keflavíkurstöðinni sem hefur fyrst
og fremst þýðingu fyrir langtíma-
hagsmuni Bandaríkjanna vegna
siglingaleiða og flugs. Og auk þess
finnst okkur mörgum ágætt að vera
hérna!
Um þörfina fyrir stöðina er erfitt
að spá. Ég minni samt á að menn
leggja ekki niður lögreglu þótt henni
hafi tekist að vinna sitt starf og
draga úr glæpum. Við vitum að þeir
hverfa aldrei alveg. Við vitum líka öll
að stundum getur komið upp sú
staða að áþreifanleg tilvist þeirra
sem geta beitt valdi er nauðsynleg
til að minna á að hægt sé að grípa til
slíkra ráða þótt allir vilji komast hjá
átökum. Íslenska lögreglan ber ekki
vopn en getan til að beita valdi er
fyrir hendi ef allt annað þrýtur. Í
stjórnarskránni ykkar er meira að
segja ákvæði um skyldu borgaranna
til að taka þátt í að verja landið.
Ef Keflavíkurstöðin yrði lögð al-
veg niður yrði erfiðara en ella að
senda aftur herlið hingað ef aðstæð-
ur breyttust og þörf krefði. Þess
vegna held ég að stöðin verði starf-
rækt um ófyrirsjáanlega framtíð og
finnst ólíklegt að Íslendingar ákveði
að láta herinn fara en þá myndum
við auðvitað hverfa á brott eins og
við gerðum á Filippseyjum.“
Óttast menn að Rússar láti aftur
að sér kveða, verði á ný ógn í Norð-
urhöfum? Corgan segir að erfitt sé
að spá um þróunina í Rússlandi, enn
sé ekki tryggt að þar muni lýðræði
skjóta rótum. Ef svo fari muni það
ná sér á strik efnahagslega en ekki
verða hættulegt öðrum lýðræðis-
ríkjum. „En ef einhvers konar ein-
ræði tekur við verður það hvorki öfl-
ugt hernaðarlega né í efnahags-
málum en gæti reynst hættulegt af
öðrum ástæðum.“
Corgan segist aðspurður ekki
trúa því að upp úr samstarfi Banda-
ríkjanna við ríki Evrópusambands-
ins muni slitna þótt stundum rekist
hagsmunir á. „Þannig hefur þetta
alltaf verið en samkeppni þarf ekki
að merkja óvináttu. Nú er tekist
hart á um banana en segir það ekki
alla söguna að ágreiningurinn skuli
vera af þessu tagi og svolítið hlægi-
legur í aðra röndina? Miklu meiru
skiptir hvað margt í lýðræðishefð-
um, stjórnkerfi og helstu gildum er
sameiginlegt en deilur sem alltaf
hljóta að koma upp um viðskipti og
önnur ákveðin mál. Lýðræðisþjóðir
finna alltaf leiðir til að gera út um
deilur, það er styrkur þeirra.
Japanir réðust á sínum tíma á
Perluhöfn en nú er helsta umkvört-
unarefni þeirra að bandarískir for-
setar hafi ekki heimsótt þá nógu oft!
Aðstæður hafa svo sannarlega
breyst í samskiptum þjóða sem hafa
tekið upp lýðræði.“
Mótun sjálfstæðrar stefnu
Hver hafa áhrif varnarstöðvar-
innar einkum verið á utanríkis-
stefnu Íslendinga? Corgan segist
telja að sumir Íslendingar hafi lengi
reynt að hliðra sér hjá því að taka af-
stöðu til raunverulegra álitamála í
tengslum við varnarstefnuna með
því einfaldlega að hundsa allt sem
viðkom varnarmálum. Það hafi hins
vegar breyst er öryggismálanefnd
tók til starfa. Með starfi hennar hafi
verið lagður grunnur að umræðum á
íslensku um þessi mál, tæknihugtök
verið þýdd og svo framvegis. Menn
hafi ekki látið duga að senda fulltrúa
til að hlusta á ræður í Brussel eða
Washington heldur farið að leggja
sjálfstætt mat á tillögur og hug-
myndir. Grundvöllurinn fyrir stefn-
unni sem hafi verið tekin upp með
inngöngunni í NATO og varnar-
samningnum hafi verið efldur.
„Andstæðingar Keflavíkurstöðv-
arinnar gátu nýtt sér réttinn til að
mótmæla henni sem menn gátu ekki
í Varsjárbandalaginu forðum. Ís-
lendingar veittu ráðamönnum tvisv-
ar heimild í frjálsum kosningum,
1956 og 1971, til að endurskoða
varnarsamninginn. Til þess kom
ekki að hernum væri vísað á brott en
Bandaríkjamenn andmæltu ekki
rétti Íslendinga til að taka slíka
ákvörðun.
Bandaríkin byggðust upp á
grundvelli ákveðinna gilda virðingar
fyrir einstaklingum og rétti þeirra
og þótt við höfum stundum gert mis-
tök höfum við yfirleitt haldið fast við
þau. Stjórnvöld í Washington sögðu
sem svo að Íslendingar væru lýð-
ræðisþjóð, varnarsamningurinn
væri milli jafnrétthárra aðila. Við
hefðum ekki getað gert annað en að
fara, annars hefðum við brotið gegn
grundvallargildum þjóðarinnar um
lýðræði og frelsi.
Megnið af pólitískar fortölur
breyta ekki skoðunum eða tilhneig-
ingum sem fólk hefur heldur eflir
þær sem þegar eru fyrir hendi.
Keflavíkurstöðin og deilur um hana
réð ekki öllu um framvindu utanrík-
istefnu Íslendinga en treysti mjög
undirstöður stefnunnar,“ segir
Michael T. Corgan.
Framtíð varnarsamningsins og Atlantshafsbandalagsins
Byggist á
sömu lífs-
skoðunum
en ekki ótta
Varnarsamningurinn frá 1951 mun lifa
áfram þótt kalda stríðinu sé lokið, segir
bandaríski stjórnmálafræðingurinn
Michael T. Corgan í samtali við Kristján
Jónsson. Sameiginlegar lýðræðishefðir og
lífsskoðanir ásamt þörfinni á að vera
áfram viðbúinn ef aðstæður breytast til
hins verra muni tryggja það.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Michael T. Corgan var fyrir tveim áratugum ráðgjafi yfirmanns varn-
arliðsins á Keflavíkurflugvelli. „Ég veit ekki hvort það verða herþot-
ur eins og nú í Keflavík eða viðbúnaðurinn jafn mikill en stöðin er
mikilvægt tákn um að varnarsamstarfið sé við lýði.“
’ Ég minni samt áað menn leggja
ekki niður lög-
reglu þótt henni
hafi tekist að vinna
sitt starf og draga
úr glæpum. ‘
ds á milli
stöð Leifs
u umferð-
ja heima.
þessu við
m skiptist
ferðar um
.a. er að
rsal, að-
ryggiseft-
r farþega,
bygging-
anga út í
veggja er
ð minna á
ands, sem
orn sínum
hrygginn.
Schengen-
væðis eða
ð sína um
andamæri
gen. Meg-
in, sem er
r björt og
an úr loft-
ljós sem
ti og setja
gólfum er
r kannast
ndi til ann-
auk allra
skaland,
Belgía, Frakkland, Lúxemborg,
Holland, Ítalía, Spánn, Portúgal,
Grikkland og Austurríki, fara um
þennan sal, framhjá vegabréfaeftir-
litinu, yfir gjána og beint út í land-
gang flugvélarinnar. Þeir þurfa
hvergi að framvísa vegabréfi. Vega-
bréfaskoðun verður jafnframt af-
lögð í innritunarsalnum í Norður-
byggingunni og flyst alfarið í Suður-
bygginguna.
Vopnaleit og tollskoðun verður
hins vegar áfram á sama stað í Norð-
urbyggingu sem og verslun og veit-
ingaþjónusta. Síðar er gert ráð fyrir
að framboð á þjónustu í Suðurbygg-
ingu aukist verulega. Höskuldur
benti á að þjónustu- og verslunar-
rými myndi tvöfaldast með tilkomu
Suðurbyggingarinnar. Hann upp-
lýsti að þegar núgildandi leigusamn-
ingar renna út á næsta ári verði nýj-
um aðilum gefnir jafnir möguleikar
og núverandi rekstraraðilum að
hefja starfsemi í flugstöðinni.
Farþegar á leið til landa utan
Schengen fara í gegnum vegabréfa-
eftirlitið á annarri hæð dreifimið-
stöðvarinnar og þaðan niður í gjána
á fyrstu hæð þar sem farþegar á leið
til landa utan Schengen eru aðskild-
ir frá farþegum á leið til Schengen-
landa, sem fara einvörðungu um efri
hæðina.
Á sama hátt er farþegum til lands-
ins sem koma frá löndum utan
Schengen beint niður á fyrstu hæð.
Þar verður þjónustu- og biðsvæði
fyrir þá sem halda för áfram til ann-
ars lands utan Schengen, en þeir
sem fara til Schengen-lands er beint
aftur upp á aðra hæð þar sem þeir
fara í gegnum vegabréfaeftirlit.
Gjáin á milli dreifimiðstöðvarinn-
ar og landganganna er sá hluti bygg-
ingarinnar sem hvað mesta eftirtekt
vekur. Veggir eru klæddir íslensku
líparíti en sunnan gjárinnar liggja
landgangar í suðvestur- og suðaust-
urátt. Í norðurátt er landgangur
sem tengir suðurbygginguna við
landgang norðurbyggingarinnar.
Heildarkostnaður við mannvirkið
er fjórir milljarðar króna með flug-
hlöðum.
kssonar opnuð
Morgunblaðið/Gollifs Eiríkssonar.
ykst um
ega á ári
Jim Smart
kssonar,
ugvelli,
er hér með starfsemi ásamt Flugleiðum og síðan
eru hér flugfélög sem fljúga til Þýskalands, eins
og LTU, Air Berlin og fleiri. Það er aukning í
fluginu og nýja byggingin kemur til með að auð-
velda alla afgreiðslu á farþegum,“ segir Björn.
Innritunarborðum fjölgað
Hann segir að til þess að Suðurbyggingin nýt-
ist verði að eiga sér stað ákveðnar breytingar í
innritunaraðstöðu og í komusal. Flugstöðin
vinnur nú að því að hanna skipulag fyrir sína
byggingu með tilliti til þess að leysa úr þeim
vandamálum sem fylgja fjölgun ferðamanna.
„Þegar eru hafnar breytingar á innritunar-
salnum og þar verður fjölgað innritunarborðum
í júní, því hingað eru komnir nýir flugafgreiðslu-
aðilar eins og t.a.m. Vallarvinir og Suðurflug,
sem hafa hér fullt starfsleyfi til jafns við Flug-
þjónustuna, sem er dótturfyrirtæki Flugleiða.
Breytingar á komusal voru gerðar síðastliðið
sumar og farangursböndum fjölgað um eitt auk
þess sem Fríhöfnin var færð út úr húsinu. En
það þurfa að verða fleiri breytingar til þess að
hægt verði að viðhalda ákveðnum hraða á af-
greiðslu farþega út úr byggingunni.“