Morgunblaðið - 23.03.2001, Blaðsíða 50

UMRÆÐAN
50 FÖSTUDAGUR 23. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ÉG VAR að tala við
12 ára dreng um dag-
inn. Hann sagðist vilja
verða töframaður, sem
er svo sem ekkert
óvanalegur draumur
12 ára drengja. Ég
spurði hvort hann
væri nógu þroskaður
til þess að verða töfra-
maður, hvort hann
gæti haldið aftur af
reiði, afbrýðisemi og
pirringi þannig að
hann myndi ekki
skaða aðra með kröft-
um sínum. Ég var í
raun að spyrja hvort
hann væri nógu tilfinningalega og
siðferðilega þroskaður til að valda
slíkum mætti. Hann sagði að svo
væri líklega ekki. Þetta vakti mig
til umhugsunar um aðra krafta í
þjóðfélaginu.
Máttur menntamanna
Í okkar samfélagi er sífellt klifað
á slagorðinu „mennt er máttur“.
Það er rétt. Mennt er máttur. En
til hvers notum við máttinn? Mann-
kynið hefur notað mikið af sínum
menntamætti til eyðileggingar og
valdabaráttu. Vel menntaðir vís-
indamenn framleiða gereyðinar-
vopn. Vel menntaðir viðskiptajöfrar
ýta undir taumlausa græðgi. Vel
menntaðir alþingismenn styðja sið-
lausar lagabreytingar og vel
menntaðir lögmenn finna leiðir til
að fara í kringum þær. Svona mætti
lengi telja.
Siðferði og tilfinningar
Ég er alls ekki að tala gegn
menntun, þvert á móti.
Ég er hins vegar að
tala um þann siðferði-
lega og tilfinningalega
vanþroska sem
menntamenn standa
frammi fyrir jafnt og
við hin. Menntamenn-
irnir hafa hins vegar
meira vald og geta þar
af leiðandi valdið mun
meiri skaða með til-
finningalegu ójafn-
vægi sínu. Sagan segir
okkur að hættulegustu
einstaklingarnir séu
vel menntaðir, þeir
hafa jafnvel jaðrað við
að vera snillingar. Það sem gerir þá
hættulega er siðleysi og tilfinninga-
legt ójafnvægi.
Hass og reykingar
Ég vil taka tvö nýleg dæmi í
þessa átt. Fyrra dæmið snýr að
mótmælum Samtaka verslunar og
þjónustu við reglugerð sem Bryn-
dís Hlöðversdóttir alþingismaður
hugðist leggja fram á Alþingi
ásamt öðrum. Reglugerðin sneri að
smásölu tóbaks. Bryndís vildi að
smásalar þyrftu leyfi til að selja
tóbak. Samtök verslunar og þjón-
ustu lögðust harkalega gegn þessu
á þeim forsendum að smásalar
færu á hausinn í stórum stíl. Ég vil
taka undir orð Birgis Jóakimssonar
sem sagði fyrir stuttu í grein í
Morgunblaðinu að smásalar væru
þar með engu betri en tóbaksfram-
leiðendur sem tækju skammtíma-
gróða fram yfir mannslíf og heilsu-
skaða.
Seinna dæmið er nýrra og snýr
að tillögu Jóns Steinars Gunnlaugs-
sonar hæstaréttarlögmanns um
lögleiðingu á sölu kannabisefna á
Íslandi. Tillagan er algjörlega úr
takt við tímann (t.d. er stöðugt
þrengt að tóbakssölu) og í hana
skortir allt siðferði.
Hver er lausnin?
Til þess að styrkur menntunar
nýtist framtíðarsamfélaginu þyrfti
að taka upp siðfræðikennslu jafnt á
heimilum og í skólum. Slík kennsla
var eitt sinn í verkahring kirkjunn-
ar en þverrandi áhrif hennar eru
eftirtektarverð í samfélaginu.
Einnig þyrfti að styrkja svokallaða
tilfinningagreind einstaklinga til
muna. Aðferðafræðin er nú þegar
til þannig að eina sem vantar er
framkvæmdin. Ég skora á fyrir-
svarsmenn þjóðarinnar og vonast
til að fá þessa umræðu upp á pall-
borðið við upphaf nýrrar aldar svo
styrkurinn nýtist börnunum okkar
vel.
Mennt er máttur! En til
hvers notum við máttinn?
Guðjón Bergmann
Máttur
Tillaga Jóns Steinars
Gunnlaugssonar er al-
gjörlega úr takt við tím-
ann, segir Guðjón Berg-
mann, og í hana skortir
allt siðferði.
Höfundur er jógakennari og
dagskrárgerðarmaður.
Í Morgunblaðinu
sunnudaginn 11. mars
sl. var þýdd grein eftir
prófessor í lögum og
félagsfræði, Dorthy
Nelkin að nafni, um sið-
ferðilegu hlið nýja gull-
æðis Vesturlanda,
erfðafræðina. Já ein-
mitt, gullæði. Hér áður
grófu menn eftir gulli í
líkama jarðarinnar, nú
í eigin líkama. Svo seg-
ir í grein Nelkins með
undirfyrirsögn ,,Erfða-
fræðileg lágstétt“:
,,Séu menn með
sjúkdómseinkenni í
genum geta þeir fengið stimpilinn ,,í
hættu“ og verið taldir vanhæfir til að
lifa eðlilegu lífi. Erfðafræðilegir
merkimiðar geta skapað lágstétt
þeirra sem eru með gen er dæma þá
til mismunar“. Tilv. lýkur. Með þess-
ari grein var mynd af Pamelu And-
erson og tískugoði, Markúsi Schen-
kenberg að nafni, sem hefur ,,rétt
gen“, sem frú Pamela vill geta með
barn og tekur forystu í að skapa
erfðafræðilega lágstétt framtíðar-
innar með því að hafna ,,ljótum
manni“.
Erfðafræðileg lágstétt eða
vitundarleg úrkynjun
Hin erfðafræðilega lágstétt verð-
ur e.t.v í líkingu við hina útskúfuðu
lágstétt Indverja, nafnlausu stéttina,
en vegna rangrar túlkunar forfeðra
þeirra á eigin trúarbrögðum, þá
komast þessir einstaklingar ekki upp
úr forinni. Svo hlæjum við Vestur-
landabúar yfir þessum barnalegu
trúarbrögðum og segjum að allir
fæðist jafnir en ekki inn í stéttir. Ég
spyr um framtíðina. Verða einstak-
lingar bara Pamelur Anderson og
Markúsar Schenkenbergar? (Til
hvers erum/vorum við að fordæma
Hitler?) Hvað með ljóta einstaklinga
sem skópu söguna eins og Sókrates.
Hvað með Stephen Hawkins, hinn
virta vísindamann samtíðarinnar
sem er eins fatlaður og
hægt er að vera. Hver
verður hin erfðafræði-
lega lágstétt, Pamela
Anderson eða Sókrates
og Stephen Hawkins?
Heimskur =
genískur
Mér skilst að það sé
meira um erfðfræði-
lega sjúkdóma hjá vit-
undarlega þroskuðum
einstaklingum, þ.e. á
Vesturlöndum en í þró-
unarlöndum sem glíma
meira við farsóttir.
Þær þjóðir teljum við
oftast vera hina heimsku, en eru þó
líkamlega heilbrigðari en við. Hvaða
þjóðir verða þá ofan á þegar fram í
sækir? Snýst ekki dæmið við? Við
hér á Vesturlöndum höfum for-
heimskast í genakapphlaupinu og
ætlum að skapa heimska einstak-
linga í framtíðinni. Þetta er e.t.v.
plott Guðs í þróunarsögunni. Hann
ætlar að jafna út þjóðirnar í vestri og
austri, gera alla heimska. Nú bið ég
lesendur að rifja upp orðið heimskur
sem er alls ekkert niðrandi. Heimsk-
ur kemur af orðinu heimóttarlegur
sem í raun þýðir að menn sjá ekki
lengra út fyrir en túnfótinn hjá sér.
Nú er túnfóturinn að breytast í gen
og erfðafræði. Menn rýna enn skem-
ur en að túnfætinum. Menn rýna að-
eins inn í eigin gen. Mun orðið
heimskur breytast í genískur í fram-
tíðinni! Þá verður e.t.v. lítið af séní-
um til vísindalegrar iðkunar og rann-
sóknar svo e.t.v. dettur erfðafræðin
og tæknin út sjálfkrafa vegna
heimsku manna. Menn munu aftur
yrkja jörðina með haka og skóflu,
hafa barnslega vitund og komast þá
loksins inn í himnaríki eins og Bibl-
ían boðar!
Pamela Anderson eða Sókrates
Nú skilst mér að ekkert bóli á vís-
indalegri staðreynd um vitundina,
sálina og andann. Eitthvað sem allur
heimurinn bíður eftir að verði sann-
að til að geta stjórnað ,,hvað kemur
niður“. Það er nefnilega ekkert víst
að klónaður einstaklingur framtíðar-
innar hafi geðugan persónuleika eða
sál! Ég bið því frekar um genetískan
líkamlega galla til að efla vitund,
visku og persónulegan þroska, en að
krossfesta vitund mína við legstein
efnisins; átök milli efnis og anda í
formi þunglyndis til að þroska visku
mína, hjartasjúkdóm til að efla sið-
ferðisvitund mína og samúð, gigt og
stoðkerfavanda til að yfirstíga and-
ann yfir efnið, (mind over matter) og
sigrast á sjálfsmeðaumkun, krabba-
mein til að sigrast á óttanum o.s.frv.
Já genetískir sjúkdómar eru greini-
lega vitundarleg þroskamerki. Ef ég
þyrfti að velja mér líkama í gegnum
framtíðarklónun kysi ég Sókrates
eða Stephen Hawkins frekar en
Pamelur Anderson og Markúsa
Schenkenberga.
Hrap hlutabréfamarkaðarins
Mér þykir ekkert skemmtilegra
en að fylgjast með mannkynsögunni
í nútíðinni með stóískri ró og reyna
að rýna í útkomuna eins og ég myndi
lesa hana eftir 500 ár. Þetta er ákaf-
lega auðvelt, bara ef við skoðum
hvað orðið samsvörun þýðir. Gullæð-
ið endurtekur sig, dansinn í kringum
gullkálfinn endurtekur sig, allt með
smá tilfærslu á búningum, enda end-
urtekur sagan sig ætíð spíral-laga,
rétt eins og DNA keðjan. Meira að
segja er sagan að endurtaka sig með
aðeins 50 ára millibili. Hitlerisminn
er nú dýrkaður í nýjum búningi;
erfðafræðinni. Hvernig fór nú aftur
fyrir Hitler? Ég spyr sjálfa mig
hvort hrap hlutabréfa í erfðafyrir-
tækjum sé ekki einmitt vísbending á
ranga áherslu 21. aldar og Guð sé að
lýsa vanþóknun sinni með því að ýta
á ,,rauða viðvörunartakkann“. Að
líkamsdýrkun (efnisdýrkun og efnis-
hyggja) sem teygir sig niður í erfða-
fræðina sé ekki lokuð gata. Að tíma-
bært sé að líta upp úr efninu. Hvað
með hrap Nasdaq vísitölunnar og
nýjustu skurðgoðadýrkunina, tölv-
urnar? Þær sitja nú á hverju skrif-
borði og hafa verið settar í guðatölu.
Tölvurnar eru jú byggðar á lógík og
orðið lógík er dregið af orðinu logos
(orðið/regla), sem við nefnum Guð.
Sýnist mér þær vera endurborin
skurðgoðadýrkun og dansinn í
kringum gullkálfinn. Endalaus rusl-
póstur birtist daglega í tölvupóstfor-
itinu sem lofar mér að verða millj-
ónamæringur á viku, bara ef ég sit
við skurðgoðið og ýti á nokkra takka
daglega. Hvað gerðist nú aftur þegar
mannkynið náði hámarki í skurð-
goðadýrkuninni til forna?
Að lokum. Hvað ef Guð sendi nú
vísbendingu inn í hausinn á mann-
kyninu um hvernig megi yfirvinna
sjúkdóma án viðkomu lyfjarisanna?
Þá hrapa hlutabréf þeirra einnig,
rétt eins og blautur plástur á húð
sem dettur af. Tök lyfjarisanna á
mannkyninu snúast þá við. Mann-
kynið fær tökin á þeim og flettir af
sér plástrunum/lyfjunum. Já, það er
aldrei hægt að vita hvaða plott Guð/
Logos/reglan er með í gangi hverju
sinni. Á hvaða takka hann er að ýta í
Stóru-Tölvunni til að koma aga/reglu
á verkamenn sína!
Háþróaður ,,hitlerismi“
Sigfríð Þórisdóttir
Erfðafræði
Ef ég þyrfti að velja mér
líkama í gegnum
framtíðarklónun, segir
Sigfríð Þórisdóttir kysi
ég Sókrates eða
Stephen Hawkins frek-
ar en Pamelur And-
erson og Markúsa
Schenkenberga.
Höfundur er iðnrekandi.
Á ALÞINGI er kom-
in fram þings-
ályktunartillaga um að
stofnað verði embætti
umboðsmanns neyt-
enda og má skilja af
greinargerð að úr því að
aðrar þjóðir í nágrenni
okkar hafi slíkt embætti
þá þurfum við að hafa
það einnig. Staðhæft er
í sama texta að sífellt
halli meira á neytendur
í samskiptum við fyrir-
tæki við að ná fram rétti
sínum, en þó viðurkennt
að til séu fjölmargar
kvörtunar- og úrskurð-
arnefndir sem úrskurða í neytenda-
málum en að úrskurðir þeirra séu
sjaldnast bindandi fyrir fyrirtækin.
Ennfremur að neytendur þekki ekki
allar þessar úrskurðarleiðir. Þetta er
bæði rétt og rangt. SVÞ – Samtök
verslunar og þjónustu og áður Kaup-
mannasamtök Íslands hafa átt ágætt
samstarf við Neytendasamtökin í
mörg ár um eina slíka úrskurðar-
nefnd vegna verslunarinnar. Tilvist
þessarar kvörtunarnefndar hefur
leyst ýmis deilumál og reyndar er það
svo að aðeins örsjaldan hafa mál kom-
ið til úrskurðar í nefndinni. Á sama
tímabili hafa fyrirtæki jafnframt í
auknum mæli lagt áherslu á að leysa
mál farsællega án ytri íhlutunar.
Þetta hefur hjálpað til.
Siðareglur um netviðskipti og
aukinn skilaréttur neytenda
Á síðasta ári kynntu SVÞ Siðaregl-
ur um netviðskipti sem eru grundvall-
aðar á siðareglum sem Evrópusam-
tök verslunarinnar, EuroCommerce,
sem SVÞ eiga aðild að,
hafa samið. Verslunar-
fyrirtæki sem stunda
netverslun hafa tekið
þessar reglur upp og
kynna það á vefsíðum
sínum og um leið geng-
ist undir ákveðna máls-
meðferð þegar neyt-
endur eru ekki sáttir við
viðskiptin. Að þessu
leyti eru reglurnar
bindandi fyrir fyrirtæk-
in. Náist ekki sam-
komulag á milli selj-
anda og kaupanda geta
þeir vísað málum til áð-
urnefndrar kvörtunar-
nefndar sem SVÞ, Neytendasamtök-
in og viðskiptaráðuneytið skipa
fulltrúa í. Í lok síðasta árs kynntu
þessir sömu aðilar ásamt Verslunar-
ráði Íslands nýjar lágmarksreglur
um aukinn skilarétt neytenda. Þarna
er um það að ræða að verslunarfyr-
irtæki samþykki að veita slíkan rétt
umfram það sem lög ákveða og gang-
ist þar með undir umræddar reglur.
Viðskiptaráðuneytið hefur nú útbúið
kynningarbækling um þetta sem ver-
ið er að dreifa þessa daga.
Þannig er ýmislegt að gerast í sam-
starfi verslunar og neytenda sem til
heilla horfir og þar sem fyrirtækin
gangast undir ákveðna úrlausnar-
ferla ef ágreiningur rís á milli þeirra
sem eiga viðskipti sín á milli. Nú er
það svo að sú leið hefur verið farin á
Íslandi, sennilega af hagkvæmis- og
skynsemisástæðum, að leggja neyt-
endavernd undir Samkeppnisstofnun
í samkeppnislögum og jafnframt að
gera þjónustusamning við Neytenda-
samtökin um ákveðna verkþætti er
varða neytendavernd. Þannig er ann-
ars vegar ákveðið með lögum að
ákveðin stofnun skuli sinna neytenda-
vernd og hins vegar viðurkennt með
fjárstuðningi frá ríkinu, að sjálfs-
prottin áhugamannasamtök séu lík-
leg til að vinna málefnum neytenda
gagn og ná þannig markmiðum um
neytendavernd.
Ekki nýtt umboðsmannsembætti
Það er alveg ljóst að fámenn þjóð
getur ekki og á ekki að apa allt upp
eftir stærri grannlöndum sínum. Við
skulum endilega taka það besta það-
an og ýmis viðhorf í neytendamálum
eru meðal þess, en það þýðir ekki að
við þurfum að framkvæma alla hluti
eins og gert er í þessum löndum. SVÞ
– Samtök verslunar og þjónustu hef-
ur mótað afstöðu sína til þessa máls
og hún er sú að fremur eigi að efla
markaðseftirlit Samkeppnisstofn-
unnar en að stofna nýtt embætti um-
boðsmanns neytenda. Sú stofnun með
allri umgerð, launum, kostnaði við
Norðurlanda- og Evrópusamstarf
o.s.frv. myndi kosta a.m.k. 30-40 millj-
ónir króna árlega. SVÞ telur betra að
efla þá neytendavernd sem Sam-
keppnisstofnun rækir samkvæmt
gildandi lögum ef þörf er talin fyrir
aukið starf í þessum málaflokki. Það
verður vonandi svo er tímar líða, að
flestir sem vilja hafa áhrif á mótun
framkvæmda er varða neytenda-
vernd taki mið af stærð samfélagsins
og þörfum við tillögugerðina. Við er-
um öll neytendur og höfum sem slíkir
sömu þarfir, – en verum hagsýn! Það
er mikið hagsmunamál fyrir okkur að
við sníðum okkur stakk eftir vexti!
Sníðum okkur
stakk eftir vexti
Sigurður Jónsson
Höfundur er framkvæmdastjóri SVÞ
– Samtaka verslunar og þjónustu.
Neytendur
SVÞ telur betra að efla
þá neytendavernd sem
Samkeppnisstofnun
rækir, segir Sigurður
Jónsson, ef þörf er talin
fyrir aukið starf.