Morgunblaðið - 23.03.2001, Blaðsíða 55

SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 23. MARS 2001 55
FYRIR sextíu árum
réðst bókaútgáfufyrir-
tækið Mál og menning í
það stórvirki að gefa út
heildarútgáfu af verk-
um Jóhanns Sigurjóns-
sonar skálds. Verkið
varð tvö bindi. Í fyrri
hlutanum segir fram-
kvæmdastjóri M&M,
Kristinn E. Andrésson
magister, að þótt nafn
Sigurðar Nordals pró-
fessors sjáist ekki á
þessari útgáfu hafi
hann þó haft raunveru-
lega umsjón með henni
og öll efnistök séu frá
honum komin. En formála fyrir verk-
inu ritar vinur Jóhanns, til hinstu
stundar, stórskáldið Gunnar Gunn-
arsson. Í þessum formála segir
Gunnar m.a.: „... Sem íslenskt skáld á
hann á hættu við hvert fótmál að
verða afvegaleiddur af hálfum skiln-
ingi eða algerum misskilningi.“ Þessi
ummæli rættust svo sannarlega þeg-
ar ég las útgáfuna af Fjalla-Eyvindi
sem kom út á vegum JPV Forlags nú
fyrir jólin og dr. Jón Viðar Jónsson
leikhúsfræðingur hafði umsjón með
útgáfunni. Dr. Jón Viðar byrjaði aug-
lýsingaherferðina fyrir bókinni með
því að láta Súsönnu Svavarsdóttur
hafa það eftir sér í viðtali að texti sá
sem Leikfélag Reykjavíkur fyrst not-
aði hafi einfaldlega ekki verið réttur
texti. Leikfélagið setti þetta leikrit á
svið skömmu fyrir áramót 1911. Nú
vita það allir, sem eitthvað hafa kynnt
sér þetta mál, að umræddur texti var
afhentur LR af skáldinu sjálfu, senni-
lega þýðing hans og Gunnars Gunn-
arsonar. Ég get bara ómögulega skil-
ið að það sé ekki réttur texti þótt
skáldið kunni síðar að hafa breytt
honum. En þetta er nú aðeins lítill
brestur í hugarfylgsnum dr. Jóns
Viðars. Fræðin fara fyrst að bögglast
fyrir alvöru þegar hann fer að ræða
um þá staðreynd að leikritið Fjalla-
Eyvindur er með tvenns konar leiks-
lok, hinum upphaflega endi sem til
hægðarauka er oft nefndur „hrossa-
kjötsendirinn“ til aðgreiningar frá
öðrum sem endar á hörmulegan hátt
og er nefndur tragíski endirinn.
Munurinn á þessum leikslokum er sá
að í „endinum með hestinn“, eins og
skáldið sjálft kallaði hann, verður
hungruðum útlögunum það til happs
að útileguhestur ráfar að kofaskrifli
þeirra og bjargar þar með lífi þeirra.
En tragíski endirinn lýkur með „Frei
Tod“ Höllu og Eyvindur fylgir á eftir
í dauðann. Dr. Jón Viðar ræðir þetta í
bók sinni og það hefði verið verðugt
verkefni fyrir leikbókmenntirnar og
leikhúsið að reyna að útskýra og
komast að einhverri vitrænni niður-
stöðu hversvegna Jóhann Sigurjóns-
son sveiflaðist eins og pendúll milli
nefndra leiksloka. Hann hélt með
„endinum með hestinn“ í faðmi Ib
(Ingeborg) konu sinnar en þegar
hann var kominn í greiparnar á út-
gefendum og leikurum,
nema stórleikkonunni
Johanne Dybwad, hélt
hann fram hinum trag-
íska endi. Dr. Jón Viðar
tekur greinilega af-
stöðu með tragíska
endinum og telur hann
hinn eina rétta og gerir
lítið úr því fólki sem
hélt á lofti „upphaflega
endinum“, t.d. Sigurði
Nordal prófessor, Ib
konu Jóhanns og
norsku leikkonunni Jo-
hanne Dybwad sem
gerði Fjalla-Eyvind
frægan með leikslokun-
um með hestinum. En þar lék hún
Höllu af fádæma snilld árið 1912 í
Dagmarleikhúsinu í Kaupmanna-
höfn. Þetta sem ég hef þegar nefnt er
raunar höfuðatriði í umfjöllun um
Fjalla-Eyvind og því verður að kalla
til annað fólk en dr. Jón Viðar nefnir.
Árið 1960 var ég svo heppinn að
kynnast hinum hámenntaða danska
leikstjóra, Gunnari R. Hansen. Hann
var kominn til Siglufjarðar til að setja
upp Fjalla-Eyvind í tilefni 10 ára af-
mælis hins endurstofnaða Leikfélags
Siglufjarðar og hann kaus að nota
endinn með hestinum og fagnaði því
að fá tækifæri til þess. Og hvers
vegna? Hann útskýrði það sjálfur í
vandaðri leikskrá því hann skrifaði
og talaði svo vel íslensku að undrun
sætti: „Mér auðnaðist aldrei að kynn-
ast Jóhanni Sigurjónssyni sjálfum,
enda var ég skólanemandi þangað til
rétt áður en hann dó. En mikið á ég
honum að þakka! Skáldskapur hans
kenndi mér að skilja fegurð og ein-
kenni íslensks landslags, eðli þjóðar-
innar. Og það má nærri geta hve feg-
ins hendi ég tók boði Leikfélags
Siglufjarðar um að setja sjálfur á
svið, í fyrsta skipti, leikritið sem ráðið
hefur örlögum mínum – Fjalla-Ey-
vind.
Að lokum aðeins þetta: Á að leika
þetta leikrit eins og það var frum-
samið, eða með breytingunni sem Jó-
hann gerði eftir ráðum annarra? Það
er auðvitað álitamál. Sjálfur var Jó-
hann alltaf á báðum áttum. Í kvik-
myndahandritinu, sem hann vann að
í samstarfi við leikstjórann, lét hann
útlagana fylgjast að í dauðanum.
Kvikmyndin var gerð tveimur árum
áður en Jóhann dó. Ekkja hans sagði
mér að hann hefði alltaf séð eftir
breytingunni. Og til eru línur frá
hans hendi, ritaðar um sama leyti,
þar sem hann segir frá sýningu í
Gautaborg, að mig minnir. Þar skrif-
ar hann: „Mér var leyft að halda end-
inum með hestinn.“
Og ég skil hann vel. Upphaflega
var þetta leikrit fjarri því að vera
sorgarleikur sem flytur þann boð-
skap að lífið sé fánýtt og ástin blekk-
ing ein. En þannig hlýtur maður að
skilja það eftir að endinum var
breytt. Mér hefur alltaf fundist leik-
ritið í sinni heild ljómandi bjart leik-
rit – stórkostlegur óður til ástarinnar
sem fórnar öllu, þolir allt og er þján-
ingum yfirsterkari, þótt eðli ástar-
innar kunni að hafa breyst og fyrsti
fögnuður hennar dofnað. En það er
lögmál lífsins sem menn verða að
sætta sig við. Það má lýsa ást þessara
útlaga með sömu orðum og Kári segir
um Höllu: Hún er eins og fljót sem
leggur á veturna, en þegar vorar
sprengir það ísinn af sér.
Þetta var boðskapurinn sem Jó-
hann langaði til að flytja í upphafi. Og
mér finnst að menn eigi líka að eiga
kost á því að kynnast leikritinu í sínu
upphaflega formi.“
Dr. Jón Viðar Jónsson vissi um
þessa norðurför Gunnars R. Hansens
og hann vissi um hógvær skrif hans
og mikla þekkingu á verkum Jóhanns
Sigurjónssonar. En hann kaus að
þegja um þetta mikilvæga atriði í
skrifum sínum. Honum verður ekki
hegnt fyrir hugrenningar sínar um
siglfirska leikhópinn sem flutti leik-
ritið með „hrossakjötsendinum“. En
hann getur spurt Karl Guðmunds-
son, leikara og þýðanda,, hvernig
leikhópur þetta var. Um þetta leikrit
gæti ég skrifað lengra mál, t.d. hvers
vegna bókmenntafólk heldur fram
tragíska endinum þótt það viður-
kenni einnig bókmenntalega kosti
leikslokanna með hestinum. Einnig
gæti ég bent á það með rökum að
þjóðsagan um Fjalla-Eyvind og
Höllu skiptir litlu máli í þessu leikriti,
aðeins nöfn aðalleikaranna eru þaðan
komin svo og sagan um útigangshest-
inn. Þetta leikrit er fyrst og síðast
sagan um ástir þeirra Ib og Jóhanns
en sambúð þeirra gat víst verið býsna
skrautleg þegar bóhem-æðið og glím-
an við lífsamstrið heltók skáldið og
stólar gengu úr límingu, borð skekkt-
ust og bollar og glös flugu út um allt í
samfylgd heiftarorða. En svo stilltist
allt og blíðmælgin og ástin fékk yf-
irhöndina alveg eins og í kofaskrifl-
inu í leikritinu þegar hrossakjötið var
komið til sögunnar.
Og svo er eitt enn. Þessi bók um
Fjalla-Eyvind er teknískt séð klaufa-
lega úr garði gerð sem fræðirit.
Veigalítil heimildaskrá er inni í miðri
bók og svo vantar nafnaskrá sem er
gæðastimpill á hverri fræðibók. Til-
vitnanir eru allar neðanmáls við text-
ann sem er mjög til óhagræðis þegar
lestri sleppir.
Lesendur mega ekki halda að ég
telji dr. Jón Viðar Jónsson ónýtan
leikbókmenntafræðing. Öðru nær.
Ég tel hann vel menntaðan í fræðum
sínum og um margt hreinskilinn í
umsögnum sínum. En hann ætti að
láta Fjalla-Eyvind vera í friði þangað
til hann getur lesið gögn og bréf Jó-
hanns Sigurjónssonar sem geymd
eru í Þjóðarbókhlöðu og komin þang-
að fyrir tilstilli Gunnars R. Hansens
sem margir eldri leikarar hér í borg
minnast sem hins menntaða og vand-
aða manns í leiklistinni, sem og í allri
umgengni. Sjálfur get ég tekið undir
þau orð Ib að ég er honum þakklátur
fyrir kynnin. Einnig á ég honum
skuld að gjalda fyrir fræðsluna um
leikritið „Bjærg-Eyvind og hans
Hustru“ þar sem „skapgerð Höllu
var mótuð eftir sál danskrar konu“
sem segir meira en nokkur önnur orð
um eðli og tilgang þessa leikrits.
FJALLA-EYVINDUR
OG DR. JÓN VIÐAR
Eiríkur Eiríksson
Upphaflega var þetta
leikrit fjarri því að vera
sorgarleikur sem flytur
þann boðskap, segir
Eiríkur Eiríksson, að
lífið sé fánýtt og ástin
blekking ein.
Höfundur er fyrrverandi prentari og
áhugamaður um sögu.