Morgunblaðið - 22.12.2001, Blaðsíða 30

HEILSA
30 LAUGARDAGUR 22. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
„Nú líður brátt að áramótum og tími kominn
til að setja sér áramótaheit. Það kemur
kannski ekki á óvart að áramótaheit mitt er
að ég ætla að hætta að reykja. Ekki í fyrsta
skipti, en ég hef alltaf byrjað fljótlega aftur
þrátt fyrir plástra, úða og tyggjó. Er eitthvað
sem þú getur ráðlagt mér sem gæti hjálpað
mér í þetta skipti?“
SVAR „Það eru ýmsar aðferðir semhægt er að nota til þess að
hætta að reykja. Það virðist þó ekki vera til
nein ein aðferð sem virkar betur en önnur.
Notkun plástra og nikótíntyggjós hefur auk-
ist mikið síðustu ár og er varla til sá reyk-
ingamaður sem ekki hefur plástrað sig eða
tuggið tyggjó. Hins vegar myndi ég ekki
treysta eingöngu á notkun plástra og tyggi-
gúmmís, sérstaklega ef það hefur ekki nýst
viðkomandi áður. Þessi nikótínlyf koma
helst í veg fyrir líkamleg og andleg fráhvörf,
sem sumir finna fyrir eftir að þeir hætta að
reykja. Þetta getur verið höfuðverkur,
breytingar á svefnvenjum, geðvonska, pirr-
ingur, o.s.frv. Með hjálp lyfjanna er fólk að
reyna að fresta fráhvarfseinkennum. Rann-
sóknir hafa sýnt að tyggjó og plástrar gefa
ekki betri og jafnvel oft verri árangur en
aðrar aðferðir, sérstaklega ef það er notað
eingöngu. Mikilvægt er því að gera fleiri
ráðstafanir sér til stuðnings. Líkamleg frá-
hvörf standa nefnilega aldrei lengur en 1–2
vikur. Það sem á sér stað síðan og veldur
mestum óþægindum eru þau andlegu áhrif
sem reykingastoppið hefur í för með sér.
Reykingar eru tengdar félagslegri hegðun
og fólk er mun meira sálfræðilega háð reyk-
ingum en líkamlega. Þess vegna er mik-
ilvægt að undirbúa sig vel, byggja upp trú á
að hægt sé að ná árangri. Það þarf að skoða
hvað varð til þess að viðkomandi byrjaði aft-
ur að reykja í þau fyrri skipti sem hann
reyndi að hætta. Þetta geta verið ákveðnar
aðstæður, eins og kaffistofan í vinnunni,
fyrst eftir að fólk vaknar, eða þegar það
drekkur áfengi. Síðan þarf að reyna að forð-
ast þessar aðstæður sem eru erfiðar, sér-
staklega á meðan gengið er í gegnum það
tímabil sem er erfiðasti hjallinn að komast
yfir. Þetta er hægt að gera með því að fara
frekar út að ganga í kaffitímanum, fá sér
glas af vatni á morgnana í stað þess að fá
sér kaffi, sem óhjákvæmilega fylgdi fyrstu
sígarettu dagsins, og sleppa áfengi fyrst um
sinn. Ef þörfin til að reykja er orðin mjög
sterk er vert að reyna að fresta reyking-
unum í minnst fimm mínútur og minna sig á
slæmar afleiðingar reykinganna. Auk þess
er hægt að verðlauna sig með því að safna
peningunum saman sem fara í sígarettur og
kaupa sér eitthvað ánægjulegt. Margar aðr-
ar aðferðir og leiðir má nefna og endalaust
er hægt að bæta við, hins vegar er þetta
alltaf mjög einstaklingsbundið hvað hver
þarf að gera. Þess vegna þarf fólk að skoða
hvað hentar því, hvað er því erfitt, og nýta
sér það síðan kerfisbundið.
Gangi ykkur vel með áramótaheitið.“
Á að hætta að reykja um áramótin?
eftir Björn Harðarson
Fólk er mun meira sálfræði-
lega háð reykingum en lík-
amlega. Þess vegna er mik-
ilvægt að undirbúa sig vel
áður en hætt er að reykja og
byggja upp trú á að hægt sé
að ná árangri.
...........................................................
persona@persona.is
Greinarhöfundur er sálfræðingur.
Lesendur Morg-
unblaðsins geta
komið spurn-
ingum varðandi
sálfræði-, fé-
lagsleg og vinnu-
tengd málefni til sérfræðinga
á vegum persona.is. Senda
skal tölvupóst á persona@per-
sona.is og verður svarið jafn-
framt birt á persona.is.
NÝ KÖNNUN sem gerð var af Am-
erísku krabbameinsrannsóknar-
stofnuninni (American Institute for
Cancer Research) (AICR) sýnir að
20% Bandaríkjamanna hafa breytt
mataræði sínu til hins verra eftir
hryðjuverkaárásina á New York og
Washington, 11. september síðastlið-
inn. Könnunin var framkvæmd ná-
kvæmlega tveim mánuðum eftir ár-
ásina og varpar hún ljósi á hvernig
atburðirnir hafa haft áhrif á Banda-
ríkjamenn, segir í frétt PRNewswire.
Fast að 20% þeirra sem spurðir
voru sögðu að þeir hefðu farið að
borða meira af því sem Bandaríkja-
menn kalla „comfort food“ eins og
kartöflumús, kjötsósu, steiktum
kjúklingi, makkarónum og osti. Um
13% sögðu að þeir borðuðu nú mun
kryddaðra og matarmeira fæði eins
og steikur, pottrétti og lasagna. Þörf
fyrir sykur hefði einnig aukist en
19% sögðust borða meira sælgæti og
sæta fæðu eins og ábætisrétti og ís.
Sérfræðingar AICR vöruðu við að
ofangreindar fæðutegundir væru að
öllu jöfnu fituríkari og innihéldu
mikið af kaloríum en hefðu lítið af
nauðsynlegum næringarefnum.
Fæðuna skorti hugsanleg verndandi
áhrif sem er að finna í jurtafæði og
sýnt hefur verið fram á að eru til
varnar krabbameini og öðrum sjúk-
dómum.
„Haustið er sá tími sem Banda-
ríkjamenn skipta yfir í matarmikla
fæðu, ekki er alltaf hægt að setja
jafnaðarmerki á milli slíkrar fæðu og
fituríkari fæðu,“ segir Melanie Polk
sem stýrir manneldisfræðslu hjá
AICR. „Máltíðir geta verið bæði
matarmiklar og heilnæmar, einkum
ef hafður er með góður skammtur af
grænmeti og kornmeti sem seður
hungrið og inniheldur minni fitu og
kaloríur en kjöt og ostur.
Segir í PRNewswire að þessi ráð-
legging hafi orðið til upp úr áætlun
sem AICR stóð fyrir og kallaðist
„Nýi ameríski málsverðurinn“(the
New American Plate) og er ætlað að
hjálpa einstaklingum til að hafa vald
á þyngd sinni og koma í veg fyrir
þráláta sjúkdóma. Áætlunin leggur
til að menn borði smærri skammta í
einu og breyti fæðuhlutföllunum
þannig að grænmeti, kornmeti og
ávextir verði að minnsta kosti tveir
þriðju hlutar af máltíðinni og kjöt,
kjúklingur og fiskur sé ekki nema
einn þriðji hluti málsverðarins.
Hafa áhyggjur af langtíma-
áhrifum óheilnæmra fæðuvenja
Dr. John Foreyt og samstarfs-
menn hans við læknadeild Houston
Baylor-háskólans rannsökuðu
hvernig tilfinningaleg áreiti hafa
áhrif á mataræðið. Hann telur að
könnun AICR sé kvíðvænleg en
skiljanleg. „Þetta eru nákvæmlega
þau viðbrögð sem mátti búast við,“
segir hann. „Þegar við erum kvíðin
eða hrædd höfum við tilhneigingu til
að neyta fæðu sem við tengjum tíma-
bili þar sem við upplifðum litla
streitu og það er barnæskan. En ég
er hissa á að við skulum ennþá sjá
þessar afleiðingar árásarinnar nú
tveim mánuðum eftir að hún átti sér
stað,“ segir Foreyt.
Bæði Foreyt og Polk taka það
fram að þessi tilhneiging til að neyta
fituríkari fæðu geti verið tímabund-
in. Þegar slíkar fæðutegundir séu
stór hluti máltíðarinnar að staðaldri
valdi það alvarlegum heilsufarsleg-
um vanda þegar fram líða stundir,
þar á meðal hjartasjúkdómum,
krabbameini, heilablóðfalli, offitu og
sykursýki.
Tóku forskot á hátíðarmatinn
Polk hefur sérstakar áhyggjur af
því að tímasetning árásarinnar hafi
áhrif á það að fólk geti festst í slæm-
um matarvenjum. „Nú þegar fólk er
að fást við sorgina þá er tími þakk-
argjörða og jóla að ganga í garð.
Þetta er það tímabil sem fólk hefur
tilhneigingu til að bæta á sig auka-
kílóum. Á þessum tíma eru reglur
sem fólk hefur sett sér um mataræði
og hreyfingu ekki teknar of alvar-
lega og neytt er fæðu sem er fiturík
auk þess sem menn gera vel við sig í
öðrum veitingum og máltíðirnar eru
rúmt skammtaðar. „Svo virðist sem
einn fimmti hluti þjóðarinnar hafi
tekið gott forskot á hátíðarmáltíðirn-
ar,“ segir Polk.
Meirihlutinn býr við
óbreyttar matarvenjur
Níutíu prósent Bandaríkjamanna,
sem spurðir voru í könnuninni, sögðu
að þeir neyttu sama fæðumagns nú
og áður. Aðeins fjögur prósent af
þeim sem voru spurðir sögðu að þeir
borðuðu meira og sex prósent sögðu
að þeir borðuðu minna.
Því hefur verið haldið fram að sú
tilhneiging að fá sér aukabita vaxi á
streitutímum en í þessu tilfelli virðist
sú ekki raunin en sex prósent að-
spurðra sögðu að þeir borðuðu á
milli mála. Áttatíu og sjö prósent
Bandaríkjamanna sögðu enga breyt-
ingu í þá veru.
Sama hlutfall af fólki eða áttatíu
og sjö prósent sögðu að þeir hreyfðu
sig jafn mikið og áður. Sjö prósent
kváðust stunda meiri líkamsrækt en
áður og fimm prósent sögðust æfa
minna.
Eftir árásina var því haldið fram
að Bandaríkjamenn hefðu aukið
komur sínar á barina og neysla
áfengis í heimahúsum hefði aukist.
Samt sem áður leiddi rannsókn
AICR það ekki í ljós því aðeins tvö
prósent aðspurðra sögðust hafa auk-
ið áfengisneysluna. Um sex prósent
sögðust drekka minna og sjötíu og
sex prósent sögðust drekka ná-
kvæmlega sama magn og fyrir árás-
irnar. (Þeir sem ekki neyttu áfengis
voru sextán prósent.)
Í könnuninni tóku þátt 1.003 ein-
taklingar, átján ára og eldri og voru
þeir valdir með slembiúrtaki. Var
rætt við fólkið í síma og tók könn-
unin fimm daga en hún fór fram um
miðjan nóvember síðastliðinn.
Óhollara mataræði eftir
atburðina 11. september
Reuters
Haustið er sá tími er Bandaríkjamenn skipta yfir í matarmikla fæðu.
Hér er Bush forseti að skera kalkún á þakkargjörðarhátíð hjá hernum.FYRIR mörg okkar er óhóf í neyslu
sykurs meðan á hátíðunum stendur
fremur regla en undantekning. Af-
leiðingin er oftast þyngdaraukning
sem tekist er á við í janúar. En of-
gnótt veislumatar hefur alvarlegri af-
leiðingar fyrir sykursjúka. Þetta á
sérstaklega við um sykursýkisjúk-
linga sem jafna sykurmagnið í blóðinu
með insúlíninngjöf eða með töflum,
ásamt því sem þeir verða að gæta
þess vel hvaða magn þeir setja inn
fyrir sínar varir af mjölvaríkri og
sykraðri fæðu. Þessar og eftirfarandi
upplýsingar koma fram á heilsusíðu
Los Angeles Times.
Fyrir sykursjúka geta freistingar
eins og búðingar, kökur eða önnur
sætindi leitt til meira magns af sykri í
blóðinu og getur það orðið hærra en
eðlilegt telst hjá sykursjúkum. Þegar
fram í sækir eykur hærri blóðsykur
líkurnar á hjartasjúkdómum, slæmri
blóðrás og nýrnasjúkdómum, – ef
sykurmagnið í blóðinu er hátt er einn-
ig hætta á að menn missi meðvitund-
ina.
Verða að gæta hófs
í mat og drykk
Ef sykursjúkir drekka meira
áfengi en venjulega yfir hátíðirnar
getur það verið þeim skaðlegt. Sleppi
sykursjúkir úr máltíð vegna þess að
þeir hafa verið að drekka áfengi eiga
þeir á hættu að blóðsykurinn falli
skyndilega, með þeirri mögulegu af-
leiðingu að viðkomandi finnur til
skjálfta, svimar eða fellur í yfirlið.
„Lykillinn að því að hátíðirnar
gangi stórslysalaust fyrir sig er að
muna að hinn sykursjúki getur ekki
tekið sér frí á sama hátt og aðrir,“
segir dr. Riccardo Perfetti, sem stýrir
meðferð fyrir göngudeildarsjúklinga
við Cedars Sinai-læknamiðstöðina í
Los Angeles. „Fólk sem haldið er
sykursýki getur notið hátíðarkræs-
inganna en það verður að gæta hófs.“
Samtök sykursýkisjúklinga benda
á að það sé ekki hægt að setja ein-
hverja eina reglu um mataræði syk-
ursjúkra, það fari eftir hverjum og
einum hvernig hann hagar neyslu
sinni og slíkt lærist af reynslunni og
sé ákveðið í samráði við lækna. Ef
borin er til dæmis fram kaka í skrif-
stofusamkvæmi, þá getur hinn syk-
ursjúki skipulagt neyslu sína fram í
tímann. Í stað þess að sleppa því að fá
sér köku getur hann takmarkað mat-
inn sem hann fær sér fyrr um daginn.
15 mínútna ganga milli mála
Á hátíðarhlaðborðum þar sem
borðið svignar undan krásunum, er
vert fyrir hinn sykursjúka að hafa
skammtinn hæfilegan og leitast við að
borða grænmeti og reyna að finna eft-
irrétti sem innihalda ávexti.
Í hanastélssamkvæmum eru olífur
og hnetur betri kostur en tortilla-flög-
ur eða flögur sem dýft er í rjóma-
kenndar sósur. Ólífur og hnetur hafa
ekki áhrif á blóðsykurmagnið en inni-
halda „heilnæma“ fitu.
Hægt er að draga úr afleiðingum
óhófs neyslu á sætindum með því að
auka svolítið hreyfinguna en hún hef-
ur áhrif á efnaskipti líkamans að sögn
Perfetti. Ef tíminn er naumur þá
mælir hann með 10–15 mínútna rösk-
legri göngu milli mála yfir daginn en
fyrst og fremst mælir hann með já-
kvæðu viðhorfi. „Sykursjúkir ættu að
muna að þeir stjórna neysluvenjum
sínum og þá um leið því hvernig sjúk-
dómurinn þróast en það er ekki sjúk-
dómurinn sem stjórnar þeim,“ segir
Perfetti að lokum.
Morgunblaðið/Jim Smart
Jólahlaðborð eru mjög vinsæl og þurfa sykursjúkir að gæta sérstaks
hófs þegar að þeim kemur og annarri hátíðarfæðu.
Hátíðirnar geta
reynst sykur-
sjúkum erfiðar