Morgunblaðið - 06.04.2003, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 6. APRÍL 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Sumarið1789 bjuggu um 300manns í Reykjavík, en leið-angursmenn í Íslandsleið-angri Johns Th. Stanley litu
engu að síður svo á að Víkin væri höf-
uðstaður Íslands. Hér er gripið niður
í lýsingu Johns Baines, eins leiðang-
ursmanna, og drepið á frásögnum af
dægradvöl bæjarbúa.
Ekki er til sá bær, sem að nokkru sé
getið í allri Evrópu, að ekki sé til kort
af honum, og mörg þeirra eru gefin
út af viðkomandi stjórnvöldum svo
sem hin fögru kort af París, Róm og
Pétursborg o.fl. Reykjavíkurbær
liggur mjög fagurlega á litlu undir-
lendi við sjóinn, á tvær hliðar rísa
ávalar hæðir, en til suðurs gegnt
sjónum er dálítið stöðuvatn, sem
unnt væri að ræsa fram með litlum
tilkostnaði …Nýja kirkjan, sem gerð
er úr gráhvítum höggnum steini er
syðst …Sumir tala um að fegra völl-
inn, sem kirkjan stendur á. Núna eru
tjöld okkar reist þar, og ég held að
Stanley hafi fengið allan austurhlut-
ann á leigu fyrir beit handa hestun-
um.
Þannig hljóðar kafli úr dagbók
Bretans Johns Baines en hann var
einn leiðangursmanna í Íslandsleið-
angri Johns Th. Stanleys sem dvald-
ist í Reykjavík í nokkra daga um sum-
arið 1789. Þetta var í júlí og Baine
staddur á „hæðinni“ austan við kaup-
staðinn. Honum hafði verið falið að
gera uppdrátt að „hinni nýju höfuð-
borg“ landsins. Hann rissaði uppkast
en hugðist láta það bíða betri tíma að
finna lengd aðallínanna. Taldi hann
raunar best að standa í slíkum tilfær-
ingum þegar „fávísir“ bæjarbúar
væru í fastasvefni.
Tvö merkileg hús
Tvö hús vöktu sérstaka athygli
leiðangursmanna. Annað var tukt-
húsið, hitt nýjasta bæjarprýðin, Hóla-
vallarskóli, timburhús sem reist hafði
verið á hábrekkunni milli Hólakots og
Melshúsa. Skólahúsið töldu þeir tal-
andi dæmi um það hvernig einvald-
arnir gætu reynst „raunverulegir
landsfeður“. Þvílíkur skóli „mundi
ekki vera til minnkunar höfuðborg í
blómlegra landi en Íslandi“. Skóla-
meistarinn, Gísli Thorlacius, virtist
þeim hinn alúðlegasti, talaði latínu
létt og hratt en var fullmikið fyrir
drykkinn eins og svo margir starfs-
bræður hans. Og litlu austan við bæ-
inn var „myndarlegt stórhýsi“, tukt-
húsið, sem meistarinn þar á bæ,
Henrich Scheel, hafði raunar sagt
þeim að meira væri „notað sem hæli
fyrir sjúka fátæklinga“ heldur en
fangelsi undir raunverulega afbrota-
menn. Framan við þetta mikla og vel
smíðaða hús voru gróskumiklir mat-
jurtagarðar tuktmeistarans þar sem
margvíslegar plöntur döfnuðu vel.
Þar að auki var svo í smíðum dóm-
kirkja, byggð af steini og „verður hún
til mikillar prýði fyrir staðinn“.
París, Róm og Reykjavík
Það verður að teljast fremur ein-
kennilegt, svo ekki sé meira sagt, að
John Baine skyldi nefna Víkina í
sömu andránni og stórborgir heims-
ins. Íbúar Parísar voru um þetta leyti
í kringum 500 þúsund og Rómar um
150 þúsund. Þegar Reykjavík hlaut
kaupstaðarréttindi árið 1786 var hið
eiginlega þéttbýli hins vegar ekki
nema ein gata en að auki óhrjáleg kot
á víð og dreif í kring. Við blasti agn-
arsmátt þorpskríli sem öðru fremur
var til orðið fyrir opinbert framtak og
harðfylgi forystumanna Innrétting-
anna, einkum Skúla Magnússonar.
Auk tukthússins og Hólavallarskóla
voru þar hús Innréttinganna, rétt um
tuttugu talsins og röskur helmingur
þeirra byggður af torfi og grjóti. Loks
stóðu svo verslunarhúsin nyrst í Að-
alstræti. Íbúarnir voru rétt um 300
þegar Íslandsleiðangur Stanleys kom
hingað, miðað við umdæmi Reykja-
víkur árið 1835, en mun færri bjuggu
á hinni eiginlegu kaupstaðarlóð. En
leiðangursmennirnir litu svo á að Vík-
in væri höfuðstaður Íslands og vænt-
anleg höfuðborg í framtíðinni. Ef til
vill hvarflaði hugur Baines þess
vegna rétt sem snöggvast að stór-
borgum heimsins þegar hann rissaði
uppdráttinn að þessu litla þorpi.
Um 1786 voru í Víkinni til orðin
frumdrög þéttbýlis en ansi fátt var
þar sem minnti á raunverulegan bæ.
Yfirgnæfandi meirihluti íbúanna var
lágstéttarfólk. Bæjarstjórn var
óþekkt fyrirbæri og þeir aðilar sem
fóru með sýsluvöld í Gullbringusýslu
og réðu þar með málefnum Reykja-
víkur – landfógetinn með löggæslu og
fjármál á sinni könnu, og sýslumað-
urinn í Kjósarsýslu með dómsvaldið –
voru ekki einu sinni búsettir innan
bæjarmarkanna. Lögregla var engin
til að halda uppi röð og reglu og eina
eftirlitið var í höndum vaktara sem
lengi vel voru starfsmenn Innrétting-
anna. [ …]
Fáar heimildir eru um bæjarbrag-
inn, skemmtanir og dægradvöl fólks á
þessum tímum, en þó mætti stundum
ætla að ekki hafi veitt af fílefldum
næturvörðum með leiftrandi morgun-
stjörnur á lofti. Ýmislegt hefur verið
talið benda til þess að töluverður los-
arabragur hafi verið í Reykjavík á
fyrstu áratugum þéttbýlisins og hafi
raunar eimt eftir af því langt fram eft-
ir allri 19. öld. Drykkjuskapur, slark,
þjófnaður og lauslæti hafi verið fyr-
irferðarmiklir þættir bæjarbragsins.
Slíkar niðurstöður eru ekki úr lausu
lofti gripnar en byggjast einkum á
dómabókum sem fátt segja af venju-
legu lífi fólks og eru sjaldnast til vitnis
um fagurt mannlíf. Hvort ástandið
hafi verið miklu verra í Reykjavík en
annars staðar á landinu er aftur á
móti alls óvíst þótt vitanlega hafi mest
borið á ósómanum þar sem fjölbyggð-
ast var. [ …]
Lesið, spilað og teflt
Líf lágstéttarfólksins snerist þó
einkum um það að sjá sér og sínum
farborða. Efri stéttir voru hins vegar
afar fámennar og því enginn grund-
völlur blómlegs menningarlífs. Að-
staða til skemmtanahalds var lengi
vel engin önnur en í heimahúsum.
Um gistihúsa- og veitingarekstur var
ekki að ræða á þessum árum en þau
mál voru í deiglunni þegar árið 1785.
Þá lagði Levetzow stiftamtmaður til
að gistihús yrði stofnað í Reykjavík
þar sem skólapiltar gætu keypt mat
og drykk fyrir hæfilegt verð. Af
drykkjarföngum var þó eingöngu
gert ráð fyrir öli og sýru. Brennivín
skyldi bannað til þess að koma í veg
fyrir að piltar vendust á slíkt. Þar átti
einnig að vera gisting fyrir ferða-
menn. Miklar bollaleggingar voru um
þetta og komst meira að segja svo
langt að Birni nokkrum Jónssyni
stúdent var boðin forstaða hússins en
hann afþakkaði svo ekki varð af veit-
ingasölu að sinni.
En í heimahúsum gerðu menn sér
ýmislegt til dundurs. Bækur voru
lesnar og sögur sagðar. Í ferðabók
Eggerts og Bjarna greinir frá því að á
sunnanverðu landinu hafi menn
stundað ýmiss konar dægradvöl, þar
á meðal spil og töfl. Sjómenn iðkuðu
glímur í landlegum. Eitthvað munu
skólapiltar á Hólavelli einnig hafa
myndast við slíkt og kom þó ekki til af
góðu. Þeir hreinlega neyddust til
þess, að því er Sveinn Pálsson sagði,
„svo að þeir drepist ekki úr kulda“.
Gleðir voru haldnar í stærstu ver-
stöðvunum á vetrum, einkum þó í
Reykjavík. En reglubundnasta til-
breytingin hjá flestum hefur eflaust
verið sú að sækja kirkju á helgidög-
um.
Bókaeign lágstéttarfólks var fá-
breytt, aðallega guðsorðabækur, og
ekki allir læsir þótt komnir væru á
fullorðinsaldur. Varla var þó nokkurt
kot svo aumt að ekki væri til ein eða
tvær skræður og einhver heimilis-
manna stautfær á þær, sér og öðru
heimilisfólki til skemmtunar og and-
legrar uppbyggingar. Á heimili
þeirra Jóns Jónssonar húsmanns og
Guðrúnar Ólafsdóttur á Arnarhóli
var bókakosturinn fjórar eða fimm
guðsorðabækur samkvæmt sálna-
registri árið 1784. Húsbóndinn taldist
læs en eiginkonan, 49 ára gömul, var
sögð allsendis ólæs. Þeir sem efnaðri
voru áttu hins vegar oft og tíðum mik-
inn fjölda bóka. Hjá Sunckenberg
kaupmanni voru „bækur nógar“ og
eflaust svo margar að sóknarprestur-
inn gaf sér engan tíma að skrá alla
titlana. Fáir hafa hins vegar komist
með tærnar þar sem Skúli Magnús-
son hafði hælana. Bókasafn hans var
mikið að vöxtum og hefur jafnvel
slagað hátt í heildarbókaeign allra
Reykvíkinga um þessar mundir. Titl-
arnir voru hátt í 1.300, bækur um
margvísleg efni og á ýmsum tungu-
málum.
Annars varð veruleg breyting á
læsi fólks á Íslandi á seinni helmingi
18. aldar enda var þá uppi mikil
hreyfing til að auka menntun almenn-
ings, fyrst fyrir tilstilli píetismans á
fimmta áratugnum og síðan upplýs-
ingarstefnunnar. Skömmu eftir 1800
var svo komið að nánast allir Reyk-
víkingar, fimmtán ára og eldri, töld-
ust læsir á þeirrar tíðar mælikvarða.
Árið 1769 var ólæsi hins vegar veru-
legt í þessum aldurshópi, um 37%, en
þegar árið 1784 var það komið niður í
14%. Framan af var ólæsið útbreidd-
ast meðal þeirra sem komnir voru af
léttasta skeiði enda höfðu þeir ekki
notið þess fræðsluátaks sem prestum
landsins var nú gert að framfylgja
meðal ungdómsins. Af 39 ólæsum í
aldurshópnum fimmtán ára og eldri
árið 1784 voru 26 fimmtíu ára og
eldri. Ólæsi var einnig mun útbreidd-
ara meðal kvenna en karla. Árið 1769
var næstum helmingur kvenna í ald-
urshópnum fimmtán ára og eldri ólæs
en hlutfallið var komið niður í 19%
þegar árið 1784. Upp úr aldamótun-
um 1800 var þessi munur milli
kynjanna horfinn með öllu.
Fræðsla barna fór fram í heima-
húsum undir eftirliti presta. Fyrsta
hugmynd um barnaskóla í Reykjavík
skaut upp kollinum árið 1785 og var
komin frá Sunckenberg, verslunar-
stjóra konungsverslunarinnar. Sá
skóli var raunar ekki hugsaður sér-
staklega fyrir Reykvíkinga heldur fá-
tæk börn hvaðanæva af landinu. En
ekkert varð úr og áratugir liðu þar til
reglulegum skóla var loks komið á fót.
Baðferðir og fjör á Hólavelli
Ein var sú skemmtun sem margir
úr Reykjavík og nágrenni stunduðu,
baðferðir í laugarnar í Laugarnesi.
Böðin voru einkum stunduð um helg-
ar enda um langan veg að fara, a.m.k.
fyrir þá sem þurftu að ferðast fót-
gangandi. Frá baðferðum þessum er
sagt í ferðabók þeirra Eggerts og
Bjarna:
Fyrirheit um fallegan bæ
Séð til Reykjavíkur árið 1789. Úr Íslandsleiðangri Stanleys. Mynd eftir Nicholas Pocock.
Bókarkafli Í lok 18. aldar voru komin frumdrög þéttbýlis í Reykjavík, þó að fátt minnti á raunverulegan bæ. Líf lágstéttarfólksins snerist einkum um að sjá sér
og sínum farborða, en í heimahúsum gerðu menn sér þó ýmislegt til dundurs. Bækur voru lesnar, sögur sagðar, auk þess sem það var teflt og spilað. Gleðir voru
þá stundum haldnar, en reglubundnasta tilbreytingin var kirkjusókn á helgidögum. Hér er gripið niður í frásögn Þorleifs Óskarssonar af sögu bæjarins.
Fjöldi kaupskipa í Hólmsins höfn vitnar um vaxandi verslun — vaknandi líf og
bæ sumarið 1789 — þegar leiðangursskip Stanleys, John, siglir frá Reykjavík.
Elsta sýningarskrá sem varðveist
hefur eftir leiksýningu á Íslandi. Hún
er frá uppfærslu skólapilta í Reykja-
vík í desember árið 1796. Þá var sett
á svið leikritið Staður og trúgirni eftir
Sigurð Pétursson sýslumann. Meðal
leikenda voru Árni Helgason, síðar
dómkirkjuprestur í Reykjavík og
stiftsprófastur í Görðum, og Bjarni
Thorsteinsson, síðar amtmaður.
Englendingurinn John Thomas
Stanley kom til Reykjavíkur sumarið
1789. Þar staldraði hann við í nokkra
daga ásamt leiðangursmönnum sín-
um. Bæjarstæðið fannst þeim fallegt
og einkar vel valið. Vatnslitamynd frá
1795.