Morgunblaðið - 06.12.2003, Page 52

Heimir Freyr skrifarþættinum langt ogefnismikið bréf og vík-ur þar að mörgum
áhugaverðum atriðum um íslenskt
mál. Eitt af því sem hann telur
þörf á að fjalla um í þættinum er
notkun viðtengingarháttar. Um-
sjónarmaður þáttarins er sam-
mála Heimi um það að málefnið
er brýnt og enn fremur virðist
ljóst að viðtengingarháttur sækir
mjög á í ákveðinni gerð setninga,
t.d.: ?Ég veit ekki hvort hann sé
[þ.e. er] heima; ég veit ekki hvort
ég geti [þ.e. get] komið; ?ég held
það sé enginn Íslendingur sem
vilji [þ.e. vill] ekki geta ráðið hval-
veiðum; ?Óvíst hvort Pétur og
Rúnar verði [þ.e. verða] með (í
knattspyrnuleik); ?Kosningabar-
áttan í Svíþjóð snýst um það
hvort taka eigi [þ.e. á] upp evr-
una; ?Burtséð frá því hvort ásak-
anir samkeppnisstofnunar séu
[þ.e. eru] réttar eða það takist
[þ.e. tekst] yfirhöfuð að sanna sök
í málinu. Þessi dæmi eru öll feng-
in úr fjölmiðlum og innan horn-
klofa eru tilgreindar þær sagn-
myndir sem umsjónarmaður kysi
að nota. Dæmi sem þessi virðast
mjög algeng í nútíma máli, þeir
sem áhuga hafa þurfa ekki að
leita lengi að hliðstæðum í fjöl-
miðlum. Ef þetta er rétt bendir
það annars vegar til að málnotkun
sé nokkuð á reiki í slíkum til-
vikum. Finnst umsjónarmanni lík-
legt að festa megi hendur á breyt-
ingunni, hér hljóti að mega finna
skýringu.
Notkun viðtengingarháttar er
talsvert flókin í íslensku og því
ekkert áhlaupaverk að gera grein
fyrir þeim reglum sem þar liggja
að baki, allra síst í stuttu máli.
Þess skal þó freistað að sýna í
grófum dráttum hvernig ætla má
að flestir Íslendingar noti fram-
söguhátt og viðtengingarhátt í
ákveðinni gerð aukasetninga.
Nauðsynlegt er að víkja stuttlega
að nokkrum málfræðihugtökum.
Óbein ræða vísar til þess er orð
einhvers eru höfð eftir og þá er
ávallt notaður viðtengingarháttur
og samræmi er í tíðum á milli
sagnar í aðalsetningu (móðursetn-
ingu) og aukasetningu, t.d.:
(1a) Hún segir: ‘Þetta er rétt?’
> Hún segir að þetta sé rétt
(1b) Hún sagði: ‘Þetta er rétt?’
> Hún sagði að þetta væri rétt
(1c) Hann spyr: ‘Er þetta rétt?’
> Hann spyr hvort þetta sé rétt
(1d) Hann spurði: ‘Er þetta
rétt?’ > Hann spurði hvort þetta
væri rétt
Skáletruðu setningarnar í dæm-
unum kallast fallsetningar, annars
vegar skýringarsetningar (að-
setningar) og hins vegar spurn-
arsetningar (hv-setningar). Notk-
un hátta í dæmum sem þeim er
tilgreind hafa verið er fastbundin
og ætla má að Íslendingar séu
sammála um hana, að minnsta
kosti virðist hún ekki vera á reiki.
Sama máli gegnir um notkun
hátta í að-setningum. Þar er regl-
an einföld,
merking sagnar
í móðursetn-
ingu (yfirsetn-
ingu) ræður
ferðinni. Ef
sögnin felur í
sér vafa eða
(einstaklingsbundið) álit (álíta,
vona, vilja, halda, telja, finnast…)
er notaður viðtengingarháttur en
annars framsöguháttur, þ.e. með
sögnum sem tákna fullvissu, stað-
reynd eða skynjun (vita, muna,
sjá, heyra, skilja…), t.d.:
(2a) Ég vona að þú komir, sért
ánægður, sjáir að þér…
(2b) Ég veit að hún kemur, er
ánægð, sér að sér
Það er því merking sagnar sem
sker úr um hvort nota ber fram-
söguhátt eða viðtengingarhátt í
að-setningum. Málið er dálítið
flóknara í hv-setningum. Þar virð-
ist tíð sagnar skipta mestu máli.
Ef móðursetning er í nútíð er
jafnan notaður framsöguháttur
nema í óbeinni ræðu (t.d. með so.
spyrja):
(3a) Ég veit ekki hvort hann er
heima (móðursetning í nútíð)
(3b) Hann spyr hvort þetta geti
staðist/sé rétt (óbein ræða)
Ef móðursetning hv-setningar
er hins vegar í þátíð þá ræður
merking ferðinni og notkun hátta
getur þá verið merkingargrein-
andi:
(4a) Ég vissi ekki hvort hann
var heima
(4b) Ég vissi ekki hvort hann
væri heima
Það er nánast eingöngu í setn-
ingum af gerðinni (3b), spurn-
arsetningum í nútíð sem ekki fela
í sér óbeina ræðu, sem óvissu um
notkun hátta gætir og þar virðist
viðtengingarháttur sækja á, t.d.:
?Strákurinn er að íhuga hvað
hann eigi [þ.e. á] að gera; ?Konan
er að kanna hvort tilgátan eigi
[þ.e. á] við rök að styðjast; ?Eng-
inn hefur sagt mér hvenær ég eigi
[þ.e. á] að koma; ?Ég ætla að at-
huga hvort ég geti [þ.e. get] kom-
ið. En hvernig skyldi standa á
þessu? Mér sýnist að skýringin sé
sú að þau lögmál sem gilda um
notkun hátta í að-setningum
(merking sagnar í móðursetningu)
séu notuð í hv-setningum í nútíð
þar sem þau eiga ekki við.
Rétt og skylt er að taka það
fram að ofangreindar ‘reglur’ eru
ekki algildar enda þykist ég þess
fullviss að sumir telji einhverjar
þeirra setninga sem ég hef merkt
með spurningarmerki góðar og
gildar og enn fremur er mér ljóst
að auðvelt er að finna dæmi úr
viðurkenndum textum sem brjóta
í bág við reglurnar. Ég held samt
að reglurnar gefi allgóða mynd af
notkun hátta í fallsetningum og
þær megi hafa til viðmiðunar.
Úr handraðanum
Flestir munu kannast við máls-
háttinn Undantekningin sannar
regluna. Það getur komið sér vel
að hafa hann á hraðbergi, t.d. fyr-
ir þann sem tekur sér fyrir hend-
ur að búa til reglur um notkun
viðtengingarháttar. Málsháttur
þessi á sér samsvaranir í fjöl-
mörgum erlendum málum, t.d.:
lat. exceptio probat regulam; e.
the exception proofs the rule; þ.
Ausnahmen bestätigen (be-
kräftigen) die Regel; fr. l’except-
ion confirme la regle; d. undtag-
elsen bekræfter regelen. Mér
hefur alltaf þótt sú speki sem
málshátturinn boðar hæpin og allt
annars eðlis en boðskapur máls-
háttarins: Engin regla er án und-
antekninga. Í latínu getur sögnin
probare m.a. merkt ‘staðfesta,
sanna’ og ‘prófa, reyna’ og er það
síðari merkingin sem á hér við.
Upprunalega merkir málshátt-
urinn ‘undantekningin reynir
regluna’ en ekki ‘sannar regluna’.
Þýðing latneska málsháttarins í
mörgum nútímamálum mun því á
misskilningi byggð.
Virðist ljóst að
viðtenging-
arháttur sækir
mjög á í ákveð-
inni gerð setn-
inga.
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson
16. þáttur
UMRÆÐAN
52 LAUGARDAGUR 6. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
E
itt af því sem kemur
til með að verða
nokkuð áberandi í
fjölmiðlum næsta
árið eru fréttir af
kjaraviðræðum og nýjum kjara-
samningum. Samningar þorra al-
menns launafólks renna út um
áramót og á næsta ári verða
flestir opinberir starfsmenn með
lausa samninga. Ef taka á mið af
síðustu samningalotu má búast
við að það taki um eitt og hálft ár
fyrir allan vinnumarkaðinn að
ljúka gerð
kjarasamninga.
Það er talsvert
langur tími og
hætt við að
margir verði
orðnir nokkuð
leiðir á fréttum af kjaramálum
þegar kemur fram á árið 2005.
Miklu minna er þó fjallað um
kjaramál í fréttum í dag en fyrir
12–15 árum. Áður voru kjara-
samningar almennt ekki gerðir
nema til 1–2 ára. Samningamenn
voru varla búnir að klára eina
samningalotuna þegar undirbún-
ingur að þeirri næstu hófst. Það
tók langan tíma að ljúka samn-
ingum við alla hópa og segja má
að fjölmiðlar hafi verið að segja
fréttir af kjaraviðræðum og
kjaradeilum meira og minna allt
árið. Fréttirnar voru þá, eins og
raunar enn í dag, ekki alltaf
mjög áhugaverðar. Dæmigerð
frétt um kjaramál hljómar gjarn-
an svona: „Samningamenn í
kjaradeilu kennara og ríkisins
hittust á fundi hjá ríkissátta-
semjara í gær. Að sögn samn-
ingamanna var fundurinn gagn-
legur, en lítið miðaði þó í átt að
lausn deilunnar. Nýr fundur hef-
ur verið boðaður á fimmtudag.“
Ekki er óalgengt að þessi frétt
sé sögð með svipuðu orðalagi í
6–8 vikur áður en dregur til tíð-
inda. Það hlýtur því að vera
fagnaðarefni að nú eru kjara-
samningar almennt gerðir til
fjögurra ára. Forystumenn í
verkalýðshreyfingunni hafa áttað
sig á að langtímasamningar eru
almennt líklegri til að skila
launafólki kaupmáttaraukningu
en skammtímasamningar.
Það verður einnig að segjast
að mun fagmannlegar er staðið
að gerð kjarasamninga í dag en á
árum áður. Undirbúningur
þeirra er miklu betri og greini-
legt er að forystumenn verka-
lýðshreyfingarinnar hafa aflað
sér ítarlegra upplýsinga um
stöðu efnahagsmála og vita því
hvaða kröfur er raunhæft að fara
af stað með þegar viðræður hefj-
ast. Samningamenn kynna sér
einnig viðhorf félagsmanna og
reyna að nýta sér reynslu laun-
þegahreyfinga í nágrannaríkj-
unum.
En þó að vinnubrögðin hafi
batnað er ekki þar með sagt að
menn geti ekki gert betur.
Samningamenn ættu að setja sér
það markmið að ljúka viðræðum
á styttri tíma en áður, en for-
senda fyrir því er að sjálfsögðu
að traust ríki milli samningsaðila
og menn líti á samningsgerð eins
og hvert annað verkefni sem þarf
að leysa en ekki eins og leikrit í
þremur þáttum með hléi á milli.
Fjölmiðlar leika oft nokkuð
stórt hlutverk þegar kjarasamn-
ingar standa yfir. Í aðdraganda
samninga hafa stéttarfélögin oft
keppst við að koma upplýsingum
til fjölmiðla þar sem leitast er við
að sýna fram á hvað þeirra fé-
lagsmenn eru með lág laun og
hvað þeir hafa setið eftir í sam-
anburði við aðra hópa. Það er svo
upp og ofan hvort tölur sem
nefndar eru gefa sanna mynd af
stöðu mála. Ef það kemur til
verkfalla er enn meira þrýst á
fjölmiðla um umfjöllun. Dæmi
eru um að fjölmiðlar hafi verið
sakaðir um að standa sig ekki í
fréttaflutningi af því „alvarlega
ástandi sem skapast hafi“, en
fréttaflutningurinn er mjög stór
liður í að halda uppi þrýstingi á
samningsaðila og hann er einnig
mikilvægur þáttur í að viðhalda
baráttuanda meðal verkfalls-
manna.
Þegar búið er að semja þurfa
samningamenn ekki á fjölmiðl-
unum lengur að halda og þá
keppast menn um að segja sem
minnst um nýja kjarasamning-
inn. Fjölmiðlar fá annaðhvort
engar upplýsingar eða mjög
brenglaða mynd af því sem samið
var um. Þetta er auðvitað alger-
lega óþolandi framkoma, en mjög
erfitt er fyrir fjölmiðla að verjast
þessu m.a. vegna þess hvað
kjarasamningar eru flóknir. Það
er allt annað en auðvelt fyrir
blaðamenn að lesa út úr þeim
jafnvel þó að þeir komist yfir ein-
tak af nýgerðum samningum.
Þeir þurfa eftir sem áður mjög
að treysta á upplýsingagjöf frá
samningamönnum.
Forystumenn verkalýðshreyf-
ingarinnar og vinnuveitenda ættu
að reyna að sameinast um að
hætta þessum feluleik og leitast í
staðinn við að stuðla að upplýstri
og gagnlegri umræðu um kjara-
mál. Á því er full þörf. Það væri
t.d. mjög þarft ef báðir aðilar
sendu frá sér ítarlegar upplýs-
ingar eftir að skrifað hefur verið
undir um mat þeirra á kostnaði
við samningana. Ennfremur ættu
allir kjarasamningar skilyrð-
islaust að fara inn á Netið þannig
að allir geti skoðað þá og metið.
Á þessu er misbrestur. Samtök
atvinnulífsins hafa t.d. komið sér
hjá því að birta á vef sínum
samninga sem samtökin gera við
flugmenn, flugfreyjur og flug-
virkja. Þar er hins vegar hægt að
kynna sér kjarasamninga mjólk-
urfræðinga, tannsmiða og
Sveinafélags pípulagningamanna,
auk samninga Flóabandalagsins
og verslunarmanna. Af hverju
þola samningar flugmanna ekki
dagsins ljós? Getur verið að
Samtök atvinnulífsins óttist að
pípulagningamenn og tannsmiðir
setji fram auknar kröfur ef upp-
lýst er um hvers konar samninga
samtökin hafa verið að gera við
flugmenn í gegnum árin? Spyr sá
sem ekki veit.
Feluleikur
launa
Þegar búið er að semja þurfa samn-
ingamenn ekki á fjölmiðlunum lengur
að halda og þá keppast menn um að
segja sem minnst um nýja kjarasamn-
inginn. Fjölmiðlar fá annaðhvort engar
upplýsingar eða mjög brenglaða mynd
af því sem samið var um.
VIÐHORF
Eftir Egil
Ólafsson
egol@mbl.is
VATNSVEITA Seyðisfjarðar verður 100 ára á
morgun, sunnudaginn 7. desember. Eins og á svo
mörgum öðrum sviðum voru Seyðfirðingar í far-
arbroddi í tækninýjungum um og
uppúr aldamótunum 1900. Eftir því
sem ég hef komist næst mun Vatns-
veita Seyðisfjarðar vera næstelsta
bæjarvatnsveita landsins og einungis
gamli menningarbærinn Ísafjörður
varð fyrri til.
Knud Zimsen verkfræðingur var
fenginn til þess að gera uppdrátt að vatnsveitu á
Öldunni en síðan var ákveðið að leggja hana einnig
sunnan Fjarðarár vegna eindreginna óska íbúa þar.
Var verkið boðið út og á Þorláksmessu 2002 sam-
þykkti bæjarstjórn að taka tilboði Friðriks Gísla-
sonar úrsmiðs og Andrésar Rasmussens. Tæpu ári
síðar eða hinn 7. des. 2003 var vatnsveita afhend
bænum fullgerð. Kostaði verkið um 9 þús. kr. á
þeim tíma.
Mikið vatn hefur runnið um vatnslagnir bæjarins
frá því að veitan var stofnuð. Hefur það vafalaust
svalað þorsta margra í gegnum tíðina auk þess að
vera notað til þvotta, eldamennsku og þrifa, vökv-
unar og fleira. Við sem höfum alist upp við renn-
andi vatn úr krönum í hýbýlum okkar eigum erfitt
með að ímynda okkur hvílík bylting það var að fá
rennandi vatn í heim í hús í stað þess að þurfa að
sækja það út í vatnsból og bera heim í skjólum
hvernig sem viðraði. Ísland var á þessum tíma að
feta fyrstu skrefin í átt að nútímasamfélagi.
Í dag munum við Seyðfirðingar minnast þessara
tímamóta með málþingi sem haldið verður í nýja
Ferjuhúsinu á Strandarbakka. Þar munu sérfræð-
ingar í vatnsveitumálum halda erindi og í kjölfarið
gefst bæjarbúum að spyrja þá spjörunum úr. Vatns-
veitan er öldruð og þarfnast endurnýjunar. Enn not-
ast hún við yfirborðsvatn sem er hreinsað og geisl-
að með ærnum tilkostnaði. Úr því þarf að bæta.
Að drekka sig frá vandanum
Allnokkrar rannsóknir hafa farið fram á umliðnum
árum varðandi vatnsöflun og borað eftir vatni. Það
hefur gefið misjafna raun og vatnsmagnið í minna
lagi sem bestu holurnar gefa. Á síðasta vetri var
borað í tengslum við aurskriðuvarnir í Botnum og
Þófum ofan bæjarins með það fyrir augum að kanna
þar vatnsrennsli neðanjarðar. Töluvert vatnsmagn
virðist safnast saman á ákveðnum stöðum og hefur
því komið upp sú hugmynd hvort að Seyðfirðingar
geti ekki drukkið sig frá aurskriðuvandanum. Það
er að létta á vatnsþrýstingi í hlíðunum ofan bæj-
arins með því að nýta vatnið til drykkjar.
En við Seyðfirðingar böðum okkur líka upp úr
kalda vatninu. Það er að vísu aðeins búið að skerpa
á því, því elsta bæjarrafveita landsins, Fjarðarsels-
virkjun sem fagnaði 90 ára afmæli fyrir skömmu
(nú í eigu RARIK), hefur um áratugaskeið hitað upp
kalda vatnið og það síðan notað til húsahitunar.
Vonandi tekst okkur að koma vatnsöflun Vatns-
veitu Seyðisfjarðar í gott horf á aldarafmælisári
hennar og sækja okkur heilnæmt vatn sem hefur
hlotið náttúrulega hreinsun móður jarðar. Á morg-
un, sunnudag, verður hreinsistöð veitunnar til sýnis
almenningi milli kl. 13 og 15. Að lokum vil ég
hvetja Seyðfirðinga til að nýta sér þjónustu Vatns-
veitu Seyðisfjarðar á 100 ára afmæli hennar og
drekka blávatnið ótæpilega, enda kannski ekki van-
þörf á eftir jólahlaðborðið og ballið í kvöld. Til
hamingju með afmælið.
Vatnsveita Seyðisfjarðar 100 ára
Eftir Tryggva Harðarson
Höfundur er bæjarstjóri Seyðfirðinga.