Morgunblaðið - 01.10.2005, Síða 44

44 LAUGARDAGUR 1. OKTÓBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Orðatiltækið nú tekur/þátók steininn úr ‘e-ðkeyrir úr hófi, nú kast-ar/þá kastaði tólfunum’
mun ekki vera algengt í nútíma-
máli. Líking sú sem að baki ligg-
ur er óljós en Halldór heitinn
Halldórsson taldi að átt væri við
stein sem notaður hefur verið til
að stífla e-ð. Þótt líkingin kunni
að vera óljós er merkingin skýr
og búningurinn er fastmótaður.
Ef menn kjósa að nota orða-
tiltækið verða þeir að fara rétt
með það en því er ekki að heilsa
í eftirfarandi dæmi: Botninn tók
þó úr þegar … [ónefndir flokks-
menn] skipuðu hreppstjóra ...
sem formann stjórnar sjúkra-
hússins (DV 9.9.05). Hér er trú-
lega um að ræða áhrif frá orða-
sambandinu ná botninum, þ.e.
botninum var þó náð ‘komið var
að endimörkum e-s slæms’.
Ónefndur nemandi spurði þann
sem þetta skrifar eitt sinn að því
‘hvort það væri ekki svo að hálf
þjóðin hefði ekki hugmynd um
hvenær nota ætti forsetninguna
að og hvenær af’. Ég svaraði því
til að því færi fjarri, merking
forsetninganna skæri úr um
notkun þeirra og væri hún í
stórum dráttum alveg skýr. Því
er minnst á þetta hér að sam-
viska mín sem kennara var ekki
alveg hrein, að mér sótti efi,
kannski var málið ekki eins ein-
falt og ég vildi vera láta. Í sömu
átt benda fjölmörg dæmi úr nú-
tímamáli sem mér virðast ekki
samræmast hefðbundinni mál-
notkun. Skal nú vikið að nokkr-
um slíkum.
Það er auðvitað ógerningur að
fjalla um notkun forsetninganna
að og af í stuttu máli en hér skal
vikið stuttlega að merkingu
þeirra. Grunnmerking forsetn-
ingarinnar að er staðarleg [hvar]
og þessa sér stað í ýmsum sam-
böndum, t.d.: Bragð er að þá
barnið finnur; búa að e-u alla
sína ævi; Lengi býr að fyrstu
gerð; sitja einn að e-u/sínu og
enn er hann/hún að. Eina und-
irmerkinga forsetningarinnar að
má kalla tillitsmerkingu og því
segjum við: gaman er að e-u;
henda gaman að e-u; gagn er að
e-u; missir/eftirsjá er að e-m og
fengur er að e-u.
Grunnmerking forsetning-
arinnar af vísar til hreyfingar af
stað [hvaðan] og því tölum við
um að hafa gaman af e-u; hafa
gagn af e-u og hafa not af e-u og
í óbeinni merkingu segjum við:
gera e-ð af ásettu ráði og eiga
heiðurinn af e-u.
Umsjónarmanni virðast ofan-
greind dæmi og fjölmörg hlið-
stæð segja sína sögu og á grund-
velli þeirra má búa til hagnýta
reglu:
Með sögninni vera (sem vísar
til kyrrstöðu) er forsetningin að
oft notuð (gaman er að e-u; gagn
er að e-u; mér er ánægja að því
að …) en með sögninni hafa er
forsetningin af oft notuð (hafa
gaman af e-u;
hafa ánægju af
e-u; hafa gagn
af e-u).
Það er vita-
skuld ofrausn
að tala um
‘reglu’ í þessu
samhengi,
sönnu nær
væri að tala
um vísbend-
ingu sem ætti
að fá staðfest-
ingu í mál-
kennd flestra.
Lýsing-
arorðið ábótavant (lo.hk.) merkir
í beinni merkingu ‘sem vantar á
bætur’ og er það myndað á
grundvelli orðasambandsins mik-
illa bóta er á e-ð vant. Í nútíma-
máli er það algengt í orða-
sambandinu e-u er (mjög,
nokkuð, talsvert) ábótavant, t.d.:
Viðhaldi flugvélarinnar er ábóta-
vant. Af dæminu má sjá að orða-
sambandið er notað ópersónu-
lega. Eftirfarandi dæmi
samræmist því ekki málvenju:
Það styrkir þá mynd að eftirlitið
í fyrirtækinu hafi verið ábóta-
vant (Mbl. 9.9.05).
Með sögninni detta getur for-
setningin á stýrt hvoru sem er,
þolfalli eða þágufalli, en með
merkingarmun, t.d.: Maðurinn
datt á dansgólfið eða maðurinn
datt á dansgólfinu. Sömu sögu er
að segja af fjölmörgum hlið-
stæðum, t.d. e-ð skellur á e-ð (e-
u). Flestum mun í fersku minni
að fellibylur gekk yfir suðurhluta
Bandaríkjanna. Flestir kjósa trú-
lega að tala um að fellibylur
skelli á borgina/ströndina með
vísan til hreyfingar enda virðist
það vera í samræmi við mál-
kerfið, t.d.: Bifreiðin skall á
vegginn. Í fjölmiðli var hins veg-
ar sagt frá því að fellibylurinn
hefði skollið á borginni. Ugglaust
má til sanns vegar færa að við
getum sagt hvort sem er byl-
urinn skall á borgina eða byl-
urinn skall á borginni (‘lenti á
henni’), hér hlýtur málkennd og
smekkur að skera úr en það get-
ur verið gaman að velta atriðum
sem þessum fyrir sér.
Þjóðfélagshættir breytast sem
og verklag og verkefni manna.
En mannskepnan er ávallt söm
við sig. Hún moðar úr því sem
hún fæst við og áhuginn beinist
að hverju sinni og upp spretta ný
orðatiltæki og nýjar líkingar.
Tíminn og smekkur manna ræð-
ur því síðan hvað af þessu góssi
er sett á og hvað fæðist andvana.
Í nútímamáli er að finna aragrúa
orðasambanda sem rekja má til
nýjunga í umhverfi okkar. Sem
dæmi má nefna að skömmu eftir
miðja síðustu öld skrifaði Jó-
hanna Kristjónsdóttir skáldsög-
una Ást á rauðu ljósi. Heiti bók-
arinnar var allt í senn
nýstárlegt, eftirminnilegt og
gagnsætt að merkingu enda seld-
ist bókin vel. – Flestir munu aka
yfir gatnamót á grænu ljósi enda
er það lögbrot að aka á rauðu
ljósi. Nýlega las umsjónarmaður
í blaði að vörubifreiðinni hafi
verið ekið yfir gatnamótin gegn
rauðu ljósi (20.8.05). Hér mun
gæta enskra áhrifa (against).
Úr handraðanum
Í máli skákmanna er algengt
að tala um að þetta eða hitt liggi
óbætt hjá garði, t.d.: Hrókurinn
liggur óbættur hjá garði ‘engar
bætur koma fyrir hrókinn’. Orða-
tiltækið er að finna í Njáls sögu:
Hafa fáir vorir frændur legið
óbættir hjá garði vorum, svo að
vér hafim eigi hefnt og Eyr-
byggja sögu: en engir liggja
heimamenn Arnkels ógildir hjá
garði hans, þeir er Snorri hefir
drepið, sem Haukur, fylgd-
armaður Snorra, liggur hér hjá
garði hans, er Arnkell hefir
drepið. – Garður vísar hér til
‘heimilis, bæjar’ og fsl. hjá garði
vísar þá til nálægðar. Óbættur/
ógildur merkir ‘sem engar bætur
koma fyrir’ og í dæminu úr
Njálu merkir fáir ‘engir’.
Ónefndur nem-
andi spurði
þann sem þetta
skrifar eitt sinn
að því ‘hvort
það væri ekki
svo að hálf
þjóðin hefði
ekki hugmynd
um hvenær
nota ætti for-
setninguna að
og hvenær af’.
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson 61. þáttur
SÍÐASTLIÐNA daga hefur
nokkuð verið rætt um auglýsingar
og kostun einstakra verkefna innan
grunnskóla. Í Morgunblaðinu á
mánudag og í gær kom fram að
erfitt sé að setja mjög nákvæmar
reglur um auglýsingar og kostun í
skólum. Þar kom einnig fram það
viðhorf formanns Skólastjórafélags
Íslands að það sé undir skólastjórn
hvers grunnskóla fyrir sig komið
hvort tilboðum um auglýsingar eða
kostun sé tekið. Það sem ekki hef-
ur komið skýrt fram en vegur
þungt í þessari umræðu er að for-
eldrar hafa á því skoðun.
Auglýsingar og kostun
í skólum eru mál
sem varða foreldra
Heimili og skóli – landssamtök
foreldra sendi í mars sl. öllum
skólanefndum og fræðsluráðum á
landinu samþykkt stjórnar samtak-
anna um auglýsingar
og kostun í skólum. Í
samþykktinni koma
fram skýr tilmæli til
sveitarstjórna um að
setja sér verklags-
reglur um auglýsingar
og kostun í skólum. Í
því sambandi er sér-
staklega bent á frum-
kvæði Seltjarnarness í
að setja sér slíkar
verklagsreglur. Þar er
líka lögð áhersla á að
allir fulltrúar skóla-
samfélagsins, þar á
meðal foreldrar, komi að ákvörðun
viðmiða og mótun verklagsreglna.
Þáttur auglýsinga í daglegu
lífi fer ört vaxandi
Þáttur auglýsinga í daglegu lífi
okkar er stór. Það sem meira er,
framleiðendur vöru og þjónustu
hafa uppgötvað börn og unglinga
sem mikilvægan markhóp og beina
í sívaxandi mæli auglýsingum sín-
um beint að þeim. Þessir sömu
nýta sér óspart nýja
miðla, s.s Netið og far-
síma, sem mikið eru
notaðir af börnum til
að koma þjónustu
sinni og vörum á
framfæri, oft án vit-
undar foreldra. For-
eldrar vita að mörg
börn eru viðkvæm fyr-
ir áreiti og skynja
mikilvægi þess að
þeim sé kennt að um-
gangast auglýsingar
rétt eins og annað
áreiti í umhverfinu.
Foreldrar hafna því hins vegar að
fyrirtæki líti á börn sem eru undir
forsjá foreldra sem markhóp sem
þau geta beint auglýsingum sínum
að. Það er ábyrgð foreldra að
dæma, velja og hafna því efni sem
beint er að börnum þeirra. For-
eldrar vilja að börn séu óhult frá
auglýsingum í skólaumhverfinu.
Undantekningar þar frá þurfa að
vera skýrar.
Kostun ryður sér líka til rúms
Kostun af ýmsum toga er einnig
að verða algengari á mörgum svið-
um samfélagsins, einnig í skóla-
samfélaginu. Hér þykir foreldrum
nauðsynlegt að setja skýr viðmið.
Þó skýr viðmið séu sett þarf þó að
vera svigrúm fyrir skólastjórn-
endur og foreldra viðkomandi skóla
til að meta hverju sinni hvort ut-
anaðkomandi framlag fyrirtækis,
félagasamtaka eða einstaklings falli
að skólastarfinu og geti nýst sem
hluti af námi. Kostun getur nefni-
lega stuðlað að auðgun skólastarfs
og gefið nemendum einstakt tæki-
færi til að auka tengingu við at-
vinnulíf og opnað glugga út í sam-
félagið. Hér undir geta fallið
kynningarheimsóknir í skóla, fyr-
irtækjaheimsóknir, eða kostun
starfsmanns til að sinna fræðslu
um tiltekið og afmarkað málefni
eða fræðasvið. Við ákvörðun um
kostun á ekki dómgreind eins aðila
eða fárra að ráða. Hér þurfa að
liggja fyrir almennar verklags-
reglur sem allir hagsmunaaðilar
hafa mótað.
Hvar eru svo viðmiðin og
verklagsreglurnar?
Þrátt fyrir ítrekuð tilmæli
menntamálaráðuneytis og tilmæla
Heimilis og skóla hafa fá sveit-
arfélög enn sett sér verklagsreglur
um auglýsingar og kostun í skólum.
Á hverju strandar ef allir eru sam-
mála um að málið sé brýnt? Á með-
an við bíðum sækja fyrirtæki og
auglýsendur enn fastar að börn-
unum okkar með alls kyns gylliboð-
um. Foreldrar vilja sjá hvert sveit-
arfélag á landinu móta sér skýr en
almenn viðmið og verklagsreglur
um auglýsingar og kostun í grunn-
skólum í fullri og góðri sátt við alla
hagsmunaaðila í skólasamfélaginu.
Hér er samstaða styrkur.
Meira af auglýsingum
og kostun í grunnskólum
María Kristín Gylfadóttir
fjallar um kostun
í grunnskólum ’Á meðan við bíðumsækja fyrirtæki og aug-
lýsendur enn fastar að
börnunum okkar með
alls kyns gylliboðum.‘
María Kristín
Gylfadóttir
Höfundur er formaður Heimilis og
skóla.
BRÉF TIL BLAÐSINS
Morgunblaðið Kringlunni 1 103 Reykjavík  Bréf til blaðsins | mbl.is
Á ÁTTUNDA áratugnum þegar
Mývatnseldar voru tíðir átti ég
ítrekuð erindi flugleiðis milli
Reykjavíkur og Akureyrar. Þetta
var á þeim ágætu tímum þegar
Flugleiðir, sem þá flugu á þessari
leið, buðu farþegum sínum dag-
blöðin til aflestrar á leiðum. Einu
sinni sem oftar var ég við blaða-
lestur á leiðinni til Reykjavíkur og
gætti mín ekki á að ljúka honum
fyrir aðflug að lendingu, til að geta
þvegið mér um hendurnar sem
voru orðnar svartar af prentsvertu.
Horfði ég á hendurnar, svartar af
skít, og sagði við sessunaut minn í
vélinni, „svakalega verður maður
skítugur á höndunum við að lesa
blöðin“. Hann leit á hendurnar á
mér og síðan til mín og sagði
„þennan skít getur þú, Guði sé lof,
þvegið af þér en þann skít sem þau
skilja eftir í höfðinu á þér þværðu
aldrei burt“. Eftir lestur blaðanna
síðustu daga hafa þessi orð komið
mér oft í huga.
GUÐJÓN PETERSEN,
Naustabryggju 54, Reykjavík
Skítugir puttar
Frá Guðjóni Petersen:
Kæra Kristín
Jafnréttis- og öryggisnefnd
Stúdentaráðs Háskóla Íslands vill
með þessu bréfi bjóða þig vel-
komna til starfa sem rektor Há-
skóla Íslands. Hlutverk jafnréttis-
og öryggisnefndar er að standa
vörð um þau mál sem snerta jafn-
rétti og öryggi stúdenta við Há-
skólann. Það er okkar ósk að þú
munir sýna erindum okkar áhuga
og skilning á árinu, enda þykja
þessi mál afar mikilvæg fyrir
stúdenta og stofnunina í heild
sinni. Af þessu tilefni langar okk-
ur að benda þér á þau atriði sem
við munum leggja áherslu á í vet-
ur.
Um þessar mundir vinnum við
hörðum höndum að því að gera
blindraletursmerkingar á Há-
skólasvæðinu að veruleika. Það
mun gera aðgengi blindra bæri-
legra en við höfum fengið gott fólk
frá Sjóntækjastöðinni og Blindra-
félaginu í samstarf við okkur.
Geðheilbrigðismál stúdenta
vöktu mikla athygli þegar Sig-
ursteinn Másson, formaður Geð-
hjálpar, hélt fyrirlestur á okkar
vegum á stúdentadaginn síðastlið-
inn. Mun nefndin einbeita sér að
forvarnarstarfi og fræðslu um
þetta viðkvæma mál fyrir nem-
endur í vetur.
Eins og stendur eru les-
blindugreiningar mjög kostn-
aðarsamar og er nefndin að kanna
ýmis úrræði því til bóta. Við mun-
um kynna þau fyrir háskóla-
yfirvöldum þegar líður á veturinn.
Það er okkar ósk að hægt verði að
koma til móts við háskólastúdenta
að þessu leyti.
Að lokum ber að geta þess að
kynjahlutföll bæði nemenda og
kennara eru í skökkum hlutföllum
í ákveðnum deildum innan Háskól-
ans. Átaksverkefni á því sviði er
brýnt verkefni sem við skorum á
þig að hrinda í framkvæmd. Við
munum hvetja allar skorir Háskól-
ans til þess að taka upp á skora-
fundum málefni er varða kynja-
hlutföll stúdenta og kennara. Við
teljum að aukin vitund um þessi
málefni sé lykillinn að bættu jafn-
rétti og munum reyna að stuðla að
henni á komandi starfsári.
Með von um jákvæð viðbrögð og
ánægjulegt samstarf á komandi
starfsári.
KRISTÍN TÓMASDÓTTIR,
formaður jafnréttis- og öryggis-
nefndar.
Opið bréf til
háskólarektors
Frá Kristínu Tómasdóttur:
Fáðu fréttirnar
sendar í símann þinn