Morgunblaðið - 07.05.2006, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 7. MAÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Verkefni eða vandamál?
„GAGNRÝNISRADDIR tala um sjúkdómsvæðingu, ofgrein-
ingu, oflyfjun barna eða þá að verið sé að meðhöndla hegðun eða
óþekkt með lyfjagjöf. Það er áleitin spurning af hverju börn með
þroskaraskanir þurfi að vera skotmark ólíkra aðila með rakalaus-
um málflutningi? Börn eru auðveld bráð þar sem þau geta ekki
sjálf borið hönd fyrir höfuð sér og foreldrar þeirra svara ógjarn-
an fyrir sig.“
Svo segir í yfirlýsingu sem stjórn Barnageðlæknafélags Ís-
lands sendi frá sér í maí í fyrra eftir fjölmiðlaumræðu um notkun
geðlyfja fyrir ofvirk börn. Áhyggjufullar raddir spyrja hvort of
mörgum börnum séu gefin geðlyf og hverju lyfjagjöfin eigi að
sæta. Í yfirlýsingunni frá barnageðlæknunum er bent á að það sé
erfið staða að geta ekki leitað úrræða fyrir barn sitt, sé það of-
virkt, án þess að vera litinn hornauga.
Greiningar og lyf þurfa alls ekki að fara saman og hvað sem
lyfjaumræðunni líður er ljóst að hópur barna með alls kyns grein-
ingar stækkar jafnt og þétt hér á landi. Að sögn viðmælenda
Morgunblaðsins eiga meðal annars þátt í þessu aukin þekking,
aukin meðvitund og það að stuðningur við börnin er í skólunum
stundum háður greiningum. Skólastjóri benti í gríni á að svo
margir væru komnir með greiningar í dag að „maður þyrði varla
lengur að segja að einhver væri greindur, það er að segja gáf-
aður!“
Berserksgangur og Íslendingasögurnar
Þótt það sé frekar nýtt að tala um ADHD, mótþróaþrjósk-
uröskun og annað slíkt, þýðir það ekki endilega að það hafi ekki
verið til áður. Tilfellin geta hafa verið til staðar þótt ekki hafi ver-
ið búið að „finna upp“ greiningarnar. Vandinn þarf ekki að vera
meiri en áður og samkvæmt upplýsingum frá barna- og unglinga-
geðdeild Landspítalans (BUGL) benda rannsóknir raunar ekki
sérstaklega til að hópur barna með geðraskanir fari stækkandi.
Margir viðmælendur spurðu sig þó hvort agavandamál væru ef
til vill að aukast í takt við „meiri kröfur í þjóðfélaginu og meiri
hraða,“ eins og einn orðaði það.
Í skólanum hafa lengi verið börn sem rekast illa í hópi eða skól-
inn telur að ekki eigi þar heima. Ólína Jónsdóttir, kennari á Akra-
nesi í yfir 40 ár, bendir á að þeir sem umgengist hafi börn á langri
ævi viti að alltaf hafi einhverjir verið með athyglisbrest eða of-
virkni, þótt það hafi heitið eitthvað allt annað. „Ætli þetta sé ekki
bara skylt því sem talað var um í Íslendingasögunum? Menn
gengu berserksgang og svo rann berserksgangurinn af þeim!“
Í áðurnefndri yfirlýsingu frá barnageðlæknum segir um stöð-
una áður fyrr: „Í dag vitum við að ein alvarlegasta afleiðing of-
virkni er að nám barns misferst og að mörg börn, þrátt fyrir eðli-
lega greind, voru talin treggáfuð vegna hegðunar sinnar og fengu
þess vegna takmarkaðan möguleika á námi.“
En hvað verður um allar greiningarnar? „Því miður er oft ekk-
ert gert með þær. Þótt barn sé með greiningu og ef til vill ráð-
leggingar varðandi hana, er svolítið handahófskennt hvort tekið
sé mark á því og unnið með það. Ég held að þetta sé oft vegna
þess að skólastarfsfólkið hittir ekki greiningaraðilana. Það
hvernig greining er kynnt fyrir skólafólki getur verið mjög mis-
munandi,“ segir Hrefna Haraldsdóttir, foreldraráðgjafi hjá Sjón-
arhóli, sem er ráðgjafamiðstöð fyrir foreldra barna með sérþarf-
ir.
Helgi H. Viborg, sálfræðingur og deildarstjóri hjá Reykjavík-
urborg, tekur undir þetta og segir greiningar sem skólasálfræð-
ingar gera á hegðun barna oft vera settar ofan í skúffu og ekki
notaðar. Hann segir hugsanlegt að of mikil áhersla sé lögð á
greiningar og að fá fyrirgreiðslu vegna þeirra. Það hafi valdið
neikvæðri umræðu í skólunum og ekki komið börnunum að
gagni. Áherslan hafi verið á hversu lítið fjármagn fáist með þessu
í stað þess að velta fyrir sér hvað hægt sé að gera.
Svo virðist sem greiningar nýtist yfirhöfuð mjög misvel. Við-
mælendur bentu á að þær sem væru ítarlegar og leiðbeinandi
kæmu að gagni en sumar væru stuttar og nýttust til lítils annars
en að setja stimpil á börnin í von um meira fjármagn. Fjölmargir
urðu raunar til að staðhæfa að haga þyrfti greiningum vegna um-
sókna um sérstakan fjárstuðning þannig að þær þyrftu ekki að
fara í gegnum þungt og svifaseint kerfi eða koma frá ákveðnum
aðilum á borð við BUGL. Íhuga mætti að færa þetta nær skól-
unum á einhvern hátt.
Þótt margir gagnrýni að greiningar berist ekki á milli réttra
aðila, til dæmis innan skólans, heyrði Morgunblaðið einnig af for-
eldrum sem óttuðust umrædda „stimpla“ og voru einmitt hrædd-
ir um að þeir fylgdu börnunum um ókomna tíð og á milli allra
skóla og kennara. Börnin væru þannig stimpluð „vandamál“ til
frambúðar.
Þegar kerfið snýst um sjálft sig
Grétar Marinósson, prófessor í sérkennslufræðum, bendir á að
skýrslurnar séu oft upptalning á því sem barnið getur ekki, í stað
þess hvað það geti og hjálpi kennurunum þar af leiðandi ekki.
„Þeir vita þá ekki hvernig hægt er að vinna með það eða hvaða
kröfur er hægt að gera til þess. Þarna fara bæði mjög mikil vinna
og peningar í súginn, peningar sem nýta mætti í stuðning við
börnin. Einhliða greiningarárátta, þar sem ekkert fylgir á eftir,
hefur átt sér stað í nokkur ár og ekki skilað miklu. Hér á landi er
miðað við alþjóðlegt kerfi, svokallað ICD-10, nú ICF, sem margir
eru mjög uppteknir af. Kerfið verður stöðugt nákvæmara og leið-
beiningarnar um það hvaða börn eigi að fella inn í hvaða flokk
verða æ ítarlegri,“ segir Grétar og bætir við: „Þá eru allir bara
allt í einu í því að fella börnin inn í kerfið og kerfið fer á endanum
að snúast um sjálft sig.“
Á sunnudag eftir viku verður farið frá skýrslum um greiningar
á börnum, til skýrslna sem skrifaðar hafa verið um málefni barna
með hegðunar- og geðraskanir – og spurt: Hvað segist af þeim?
„Maður þorir varla lengur
að segja að einhver sé greindur!“
Ætli þetta sé ekki bara skylt því sem talað
var um í Íslendingasögunum? Menn gengu
berserksgang og svo rann hann af þeim!
Greining sem gerð er á börnum virðist nýtast misvel.
SKÝRSLA frá sálfræðingum fer
ekki endilega á milli kennara eða
annarra sem vinna með börnin.
Foreldrar sem Morgunblaðið
ræddi við eiga dreng sem greind-
ur var lesblindur af sálfræðingi á
stofu. Þegar greiningin lá fyrir
skiluðu foreldrarnir öllum
skýrslum til skólans.
„Á foreldrafundi tveimur árum
síðar vorum við spurð hvort það
gæti nokkuð verið að drengurinn
okkar væri lesblindur. Við urðum
náttúrlega mjög hissa. Hvort það
gæti verið að hann væri les-
blindur?! Kennarinn vissi sem sé
allt um málið en sérkennarinn
ekki og greiningin fór aldrei neitt
lengra,“ segja þau.
Þau segja að yfirhöfuð virðist
sem ekkert mál sé að fá grein-
ingu prívat en að fá aðstoð eftir
hana sé annað mál. „Það vantar
líka ef til vill að bent sé á jákvæðu
hliðarnar í greiningum, til dæmis
hjá börnum með athyglisbrest
með ofvirkni eða eitthvað annað.
Það er að segja að bent sé á
hvað barnið geti en ekki einungis
fókuserað á hvað það geti ekki.“
Dularfulla
lesblindan …
SKÓLINN með sína mörgu ganga og
stóru rými, fjölmörgu nemendur og
mörgu kennara, getur verið afar flókið
fyrirbæri fyrir börn með mikinn athygl-
isbrest, flókna geðröskun eða annað.
Þetta segir Hrefna Haraldsdóttir, for-
eldraráðgjafi. Hrefna bendir á að oft
mætti án mikillar fyrirhafnar gera börn-
unum lífið auðveldara, til dæmis með
því að gera stundatöfluna skýrari og
nota liti á stundaskrána, sem tengdir
væru við ákveðna staði í skólanum. Því
sjónrænna, því betra.
Stórir bekkir geta virkað mjög ógn-
andi fyrir mörg börn en hvað bíður
þeirra utan stofunnar? Margir viðmæl-
endur bentu á að þá kæmu „greindu
börnin“ gjarnan í umhverfi sem reynd-
ist þeim illa: Langa ganga, mikinn há-
vaða, fjölmenna skólalóð og mikið
áreiti. Börn sem hafa þörf fyrir að allt
sé í röð og reglu og að unnið sé eftir
ákveðinni rútínu, vita oft ekki til hvers
er ætlast af þeim við þessar aðstæður.
Eftirlit í frímínútum nauðsynlegt
Skólar landsins eru vitanlega mis-
stórir. Þetta ætti til dæmis illa við
Grunnskólann í Mjóafirði þar sem ein-
ungis eru 3 nemendur. Að meðaltali eru
hins vegar 250 nemendur í skólunum
og í sex skólum eru yfir 700 nemendur.
„Við fáum til okkar krakka sem þola
ekki það áreiti sem er í stóru frímín-
útunum þegar allir fara út í einu. Ég
held að menn ættu alvarlega að velta
þessum fjölmennu frímínútum fyrir
sér,“ segir Björk Jónsdóttir, skólastjóri í
Brúarskóla (sjá næstu síðu). Björk
bendir á að bekkir gætu til dæmis farið í
frímínútur á mismunandi tíma eða
krakkarnir haft afdrep einhvers staðar í
skólanum, þannig að þau þyrftu ekki að
fara út á skólalóð.
„Það þarf líka miklu meira eftirlit í frí-
mínútum því einelti getur verið mikið.
Það er ekki síst félagslegi þátturinn
sem skiptir máli,“ segir Björk. Nem-
endur í Brúarskóla hafa langflestir
kynnst einelti, annað hvort sem ger-
endur eða þolendur, nema hvorttveggja
sé.
Laminn í sundi og í leikfimi
Foreldrar allra barnanna sem Morg-
unblaðið ræddi við og voru á grunn-
skólaaldri og með flóknar greiningar,
nefndu raunar að börnin hefðu verið
lögð í einelti. Það má vera einskær til-
viljun en er umhugsunarvert. Krakk-
arnir hegða sér undarlega að mati
hinna barnanna en líta út eins og þau.
Valdimar er til dæmis 12 ára drengur
sem var að sögn móður hans laminn
bæði í leikfimi og sundi. „Það var
kannski fyrst og fremst það að lesa
ekki úr félagslegum táknum sem leiddi
til eineltisins,“ segir móðir hans. „Hann
skilur ekki óskýr skilaboð.“
Almennt benda viðmælendur á að
leggja þurfi meiri áherslu á félagslegu
hliðina í skólunum og kenna fé-
lagsfærni. „Það þarf sem dæmi að
kenna börnum að leysa vandamál og
vinna saman í litlum hópum – það er að
segja kenna þeim að gera það en ekki
bara láta þau gera það og ætlast til
þess að þau viti hvernig á að gera það,“
segja foreldrar. „Skólar leggja lítið upp
úr því að þjálfa þau sem eru félagslega
sein að höndla aðstæður. Það er eitt-
hvað sem kostar kannski ekki mikið en
skilar miklu.“
Nýlega fóru margir skólar að hafa
svokallaða skólaliða innan sinna veggja.
Þeir sinna meðal annars eftirliti í frímín-
útum. Sumir stuðningsfulltrúar gera
það einnig. Viðmælendur bentu á að
meira þyrfti af starfsfólki sem þessu og
það ætti einnig við í öðrum aðstæðum
þar sem einelti er algengt, svo sem í
sundi og í búningsklefum í leikfimi.
Hrefna hjá Sjónarhóli bendir á að það
sé mikilvægt að úti í frímínútum sé fólk
með þekkingu á börnum með sérþarfir.
„Ég held að skólaliðar fái oft lítinn
stuðning og að hjálpa mætti þeim að
læra á þau börn sem vitað er að eru í
áhættu vegna eineltis. Ég á ekki við að
það sé maður sem hangi utan í þeim,
heldur einhver sem veit í hvaða áhættu
barnið er og í hverju það gæti lent. Sæi
hann eitthvað gerast gæti hann gripið
inn í.“
Greindu börnin á göngunum
Hvað bíður nemenda þegar bjallan hringir, kennslustundin klárast og haldið er út á gangana?
Það þarf líka miklu meira
eftirlit í frímínútum því
einelti getur verið mikið.