Morgunblaðið - 15.12.2007, Blaðsíða 46

46 LAUGARDAGUR 15. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Afsláttur á eða af eða
kannski frá einhverju?
Nafnorðið afsláttur er m.a. not-
að í merkingunni (1) ‘undanláts-
semi; það að slá af e-u’ og (2)
‘verðlækkun’. Ég hef vanist því
að nota með því forsetninguna af,
t.d.: afsláttur af fatnaði; gefa e-m
afslátt af skuld; enginn afsláttur
verður gefinn af íslensku (7.10.07)
og En íslenskan er það tungumál
sem á að vera númer eitt alls
staðar og af því verður enginn af-
sláttur gefinn (7.10.07). Hins veg-
ar hef ég rekist á traust dæmi frá
19. öld þar sem notuð er forsetn-
ingin á, t.d.: fara fram á afslátt á
bókum og þrefa um bók sem hann
vildi fá afslátt á. Hliðstæð dæmi
eru auðfundin í nútímamáli: Við
munum ekki gefa neinn afslátt á
íslenskunni (7.10.07) og Hvít-
Rússar hafa fengið afslátt á gasi
frá Rússlandi (29.12.06).
Vel má vera að einhver merk-
ingarmunur sé á orðasambönd-
unum afsláttur á einhverju og af-
sláttur af einhverju en hvort
tveggja hlýtur að teljast rétt.
Hins vegar er engin hefð fyrir
myndinni afsláttur frá einhverju:
En það er einnig mikilvægt að slá
því föstu að enginn afsláttur verði
gefinn frá grunngildum íslensks
samfélags (8.2.07). Hér kann að
gæta áhrifa frá samböndunum
víkja ekki frá e-u og hvika hvergi
frá einhverju eða öðrum hlið-
stæðum samböndum.
Spara ekkert til
Orðasambandið kosta e-u/
miklu/litlu/öllu til (e-s) vísar til
þess er menn kosta fé/peningum
til e-s og er það allgamalt í mál-
inu. Orðasambandið spara ekki/
ekkert til (e-s) er eldfornt, jafn-
gamalt elstu heimildum. Í Ís-
lensku hómilíubókinni stendur:
vísar oss til þess fagnaðar er vér
skyldum ekki til spara að vér
næðum. Í nútímamáli gætir þess
nokkuð að þessu tvennu sé ruglað
saman svo að úr verður spara
engu til, t.d.: Tyrknesk yfirvöld
ætla engu til að spara í þeim
ásetningi sínum (11.10.07); Engu
er til sparað [til að gera tón-
leikana sem best úr garði]
(16.8.07) og verður engu til sparað
til að hafa upp á hinum seku
(8.7.05).
Ókey, hæ og bæ
Jóhann Örn Sigurjónsson skrif-
ar (19.10. 2007): ,,Fyrir nokkru
ákvað ónefnd út-
varpsstöð að halda
dag íslenskrar
tungu. Stjórnand-
inn talaði fjálglega
um gildi slíks dags og gekk nú allt
vel í bili, allt þar til hlustandi
hringdi og spurði: ,,Á þetta ekki
að vera dagur íslenskrar tungu?“
,,Vissulega,“ svaraði stjórnandinn.
,,En af hverju segir þú þá alltaf
ókey?“ Það kom smá hik á stjórn-
andann en síðan kom þetta merki-
lega svar: ,,Ókey er orðið hluti af
íslensku máli.“ – Ef það er raunin
er illa komið.
Önnur ensk smáorð sem smogið
hafa inn í málið okkar eru kveðj-
urnar hæ og bæ. Hér áður fyrr
þegar barnungir synir mínir fóru
skyndilega að kveðja og heilsa á
þann hátt var mér brugðið. Vörn
mín var sú að í hvert skipti sem
ég var kvaddur með bæ spurði ég
alltaf sömu spurningarinnar:
,,Ertu að fara niður í bæ?“ ,,Nei,“
var svarið ,,af hverju heldurðu
það?“ ,,Af því að þú talaðir um
bæ.“ ,,Nei, bæ þýðir bara bless.“
,,Nú, af hverju sagðirðu þá ekki
bara bless?“ spurði ég á móti.
Eftir nokkur slík orðaskipti gáf-
ust synirnir upp á þessum skiln-
ingssljóa föður, fóru að kveðja
mig á íslensku og hafa gert síð-
an.“ Umsjónarmaður þakkar Jó-
hanni kærlega fyrir skemmtileg
skrif.
Orðfræði
Í Biblíunni (Matt 27, 24) segir
frá því er Pílatus hugðist geta
firrt sig allri ábyrgð á dauða Jesú,
hann þvoði hendur sínar. Oftast
er orðatiltækið notað án forsetn-
ingarliðar en ef hann er notaður
er sagt þvo hendur sínar af ein-
hverju. Eftirfarandi dæmi á sér
enga hliðstæðu og er ótækt:
Frakkinn Noel Forgeard reynir
vafalítið að þvo hendur sínar frá
þeim átökum sem dynja á hon-
um … um meint innherjasvik
(11.10.07).
Úr handraðanum
Orðið bitlingur hefur beinu
merkinguna ‘lítill biti’ en í óbeinni
merkingu vísar það til þess er
mönnum er hyglað með einhverju,
t.d. með fjárstyrkjum eða störfum
án verðleika eða sporslum, sbr.:
Það hefur einungis verið gert
samkomulag um völd og bitlinga
(12.10.07). Segja má að bitlingar
séu ‘tímalausir’ í íslensku þótt
þeir séu ugglaust misjafnir á ólík-
um tíma. Málshátturinn Víða
koma Hallgerði bitlingar er býsna
gamall í málinu og vísar hann
augljóslega beint til Njáls sögu en
þar segir frá því er Hallgerður
langbrók sendi þrælinn Melkólf í
Kirkjubæ til að stela þar mat.
Víða koma
Hallgerði
bitlingar
jonf@rhi.hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson
117. þáttur
NÚ er jólaösin á fullu skriði í
verslunum landsins og fólk keppist
við að kaupa inn til jólanna gjafir,
mat og annað sem það telur sig
þurfa til að halda jólin hátíðleg. Í
verslununum er bætt
við starfsfólki á þess-
um annatíma og oft er
þar um að ræða náms-
fólk. Sú breyting hefur
einnig orðið í versl-
unar- og þjónustufyr-
irtækjum á síðustu
misserum að mikill
fjöldi útlendinga hefur
hafið þar störf og með
því gert viðkomandi
fyrirtækjum mögulegt
að halda uppi þjónustu
og rekstri viðkomandi
sölustaða. Markmið
góðra fyrirtækja er að sinna þörfum
viðskiptavina með þeim ágætum að
þeir komi aftur næst þegar þeir
þurfa einhvers með sem viðkomandi
verslun eða þjónustustaður hefur
upp á að bjóða. Að reka góða starfs-
mannastefnu sem felst í því að búa
starfsmönnum sem besta vinnuað-
stöðu og aðbúnað þannig að auk
þess að þeir geti framkvæmt störf
sín fljótt og vel þá ríki starfsánægja
á vinnustöðunum. Og síðast en ekki
síst að reka starfsemina með arði
þannig að eigendur fái sanngjarnan
arð af sínu fé sem bundið er í
rekstrinum og að hægt sé að byggja
upp reksturinn. Allt þarf þetta að
fara saman svo vel sé og hægt sé að
tala um vel rekin fyrirtæki. Sem
betur fer eru mörg slík á Íslandi og
verða það vonandi um langa tíð.
Þegar miklir álagstímar eru í
verslun og þjónustu eins og um jól
er sérstaklega mikilvægt að allir
sýni þolinmæði og kappkosti að láta
allt ganga sem best þannig að ekki
skapist núningur eða óánægja í
samskiptum fólks. Það er eðlilegt
að kvarta yfir lélegri þjónustu þeg-
ar ástæða er til en því miður ber
nokkuð á óþolinmæði
og jafnvel dónaskap
gagnvart starfsfólki
sem er að þjóna. Það
ber meira á dónalegu
og illa siðuðu fólki á
þessum árstíma en
öðrum. Starfsfólk
verslana og þjónustu-
fyrirtækja á ekki skilið
slíka framkomu og
þegar í hlut á útlent
starfsfólk sem leggur
sig fram um að vinna
störf sín sem best, en
hefur enn ekki vald á
íslensku, er slík framkoma óafsak-
anleg. Þetta er fólk sem hefur tekið
sig upp í heimahögunum og flutt
hingað til lands í von um betra líf
fyrir sig og sína og hærri tekjur til
að standa undir því. Slíkt gera ekki
nema þeir sem hafa dug og kjark til
að leita grænni haga og þetta fólk
þurfum við að reyna að halda í og
gera sem fyrst að Íslendingum því
okkur vantar hreinlega fólk til
verslunar- og þjónustustarfa.
Ritstjóri bandaríska tímaritsins
Stores fjallaði nýlega í leiðara um
dónalega hegðun neytenda í og við
verslunarmiðstöðvar. Þetta hófst á
bílastæðunum þar sem ökumenn
keyrðu ógætilega og beygðu jafnvel
fyrirvaralaust án þess að kveikja
stefnuljós er þeir voru að finna bíla-
stæði. Og voru allan tímann með
farsíma eins og límdan við eyrað.
Síðan halda símtölin áfram á milli
rekkana í verslunum og það er eins
og fólk geti ekki gert innkaup án
þess að vera í stöðugu síma-
sambandi við einhverja. Ef starfs-
fólk verslana truflar slík samtöl
með því að yrða á viðkomandi fær
það kuldalegt augnaráð frá við-
skiptavininum. Ritstjórinn gerir
líka að umtalsefni ólíðandi um-
gengni um mátunarklefa fataversl-
ana og hún spyr: „Hvar er það
skráð að ef eitthvað passar þér ekki
þá skiljir þú það eftir í hrúgu á gólf-
inu? Er fólk virkilega svona sóða-
legt. Líta svefnherbergi þess virki-
lega svona út?“ Það er ekki að
undra að starfsfólkið gretti sig þeg-
ar lokað er því það veit að það mun
ekki losna fyrr en búið er að ganga
frá mátunarklefunum og hengja
upp allan fatnað og það getur tekið
töluverðan tíma.
Ágætu neytendur! Reynum sam-
eiginlega að gera jólaverslunina
sem ánægjulegasta fyrir okkur öll
og sýnum hvert öðru skilning og
þolinmæði. Með því móti getum við
öll notið aðventunnar og átt gleðileg
jól.
Neytendur þurfa
að hegða sér vel
Sigurður Jónsson hvetur
fólk til að sýna þolinmæði
í jólaösinni
» Það er eðlilegt aðkvarta yfir lélegri
þjónustu þegar ástæða
er til en því miður ber
nokkuð á óþolinmæði og
jafnvel dónaskap gagn-
vart starfsfólki.
Sigurður Jónsson
Höfundur er framkvæmdastjóri SVÞ
– Samtaka verslunar og þjónustu.
ÞRJÁR máttugustu stoðir
mannlífsins á Íslandi eru heimilin,
skólinn og kirkjan.
Heimilin voru allt í
hinu gamla Íslandi,
þar bjó stórfjöl-
skyldan, þar var tím-
inn endalaus. Nú er
önnur öld uppi, leik-
skóli og grunnskóli
hafa tekið við og eru
í samstarfi við for-
eldrana um uppeldi
barnsins.
Það má alveg velta
því fyrir sér hvort
leikskólar eigi í fram-
tíðinni alveg eða að
hluta til að tilheyra
grunnskólanum og
vera gjaldfrjálsir.
Þar byrjar fræðsla
og uppeldi sem áður
fór fram inni á heim-
ilunum, nú eru í
langflestum tilfellum
foreldrar útivinnandi
fólk, svona hefur lífið
breyst á stuttum
tíma. Grunnskólinn
hefur miklu fræðslu-
og menningarhlut-
verki að gegna, það
góða fólk sem þar
vinnur er í hlutverki
uppfræðara en ræður líka miklu
um þau gildi lífsins sem barnið
mótast af. Sú þjóð á framtíðina
bjarta sem á bestu skólana og
auðvitað verða launakjör og
starfsaðstaða kennara að vera góð.
Kristileg fræðsla
Trúðu á tvennt í heimi
tign sem æðsta ber
Guð í alheimsgeimi
Guð í sjálfum þér.
Síðustu daga hefur farið fram
barátta um grundvallaratriði ís-
lensks samfélags – kristilega
fræðslu í skólum landsins. Flestir
menn munu harma þá afstöðu
menntamálaráðherra að ætla að
hopa og fjarlægja þessi grunngildi
úr lögum.
„Hlutverk grunnskólans, í sam-
vinnu við heimilin, er að búa nem-
endur undir líf og starf í lýðræðis-
þjóðfélagi sem er í sífelldri þróun.
Starfshættir skólans skulu því
mótast af umburðarlyndi, kristi-
legu siðgæði og lýðræðislegu sam-
starfi. Skólinn skal temja nem-
endum víðsýni og efla skilning
þeirra á kjörum fólks og umhverfi,
á íslensku þjóðfélagi, sögu þess og
sérkennum og á skyldum ein-
staklingsins við samfélagið.“
Í nýju frumvarpi menntamála-
ráðherra er hins vegar búið að
fella á brott þessi mikilvægu orð
um að skólastarf mótist af kristi-
legu siðgæði.
Nú er það svo að kristin trú
hefur verið samferða íslensku
þjóðinni í yfir þúsund ár og er
samofin menningu hennar og sögu
eins og svo víða má sjá merki um.
Hvað er kristilegt siðgæði? Það
snýst um það besta sem mann-
inum var kennt fyrir tvö þúsund
árum. Tillitssemi og kærleika
gagnvart öllum mönnum og um-
burðarlyndi. Heimurinn er betri
og auðmýkri vegna kenninga Jesú
Krists.
Íslenskt samfélag er reist á
kristnum gildum og er órjúfan-
legur hluti alls okkar andlega og
menningarlega umhverfis.
Allir kannast við frásögn Bibl-
íunnar, þegar Kristur
velti borðum víxl-
aranna og rak þá út
úr helgidómnum.
Nú skal kennslu-
borðum kristninnar
velt og hún gerð
brottræk úr helgidómi
íslenskra mennta-
stofnana að undirlagi
sjálfs mennta-
málaráðherra.
Ráðuneyti mennta-
mála hefur einnig sent
frá sér tilmæli til
skólastjórnenda sem
kveða á um enn frek-
ari úthýsingu kristn-
innar úr skólastarfinu.
Í tilmælunum segir:
„Menntamálaráðu-
neyti lítur svo á að
fermingarfræðsla eigi
að fara fram utan lög-
bundins skólatíma
nemenda og ekki sé
heimilt að veita nem-
endum í áttunda bekk
leyfi til að fara í eins
til tveggja daga ferð á
vegum kirkjunnar í
tengslum við ferming-
arundirbúning. Slíkt
samrýmist ekki grunnskólalögum
eða aðalnámskrá.“
Það var greinilegt á umræðu í
þinginu að ekkert samstarf var
haft við kirkjumálaráðherra eða
biskupinn yfir Íslandi um þessar
áformuðu breytingar.
Að hlaupa nú til eftir dómi sem
fallið hefur á Norðmenn og á
sennilega ekki við um samstarf
ríkis og kirkju hér sem var stað-
fest í stjórnarskrá 1874 ásamt trú-
frelsi. Hvaða duttlungar eru það
að reka með tilskipun ferming-
arfræðslu út úr grunnskólunum og
banna tveggja daga ferðalag til
undirbúnings fermingarfræðslu til
að fullnægja skírnarsáttmála
barnsins?
Ég tel að skólinn og samstarfið
við foreldra fermingarbarna bíði
tjón ef þessi fræðsla skal víkja og
um hana skapist viðkvæmar deil-
ur. Allir þeir sem aðhyllast trú
vita að fræðsla af þessu tagi bygg-
ir upp betra fólk.
Hvað um litlu jólin?
Íslendingum var og er gefin
bænin í vöggugjöf, til hennar gríp-
um við í gleði og sorg þótt fæst
okkar berum hana á torg. Yfir
95% þjóðarinnar eru í þjóðkirkj-
unni og eða í kristilegum söfnuði.
Einhver lítill hópur hrópar hátt og
vill breyta grunngildum okkar
jafnvel burt með litlu jólin úr
skólastarfi, það á ekki alltaf að
hopa fyrir öfgum fárra, af slíku
bíður framtíðin tjón.
Heimilin og kristilegt siðgæði
þarf að efla og styrkja á við-
kvæmum tímum, firringar, eitur-
lyfja, óreglu og grimmrar mark-
aðshyggju. Hin dýpri gildi og
sálarfriður verða ekki sótt í formi
gulls eða gervivímu. Manninn ber
að setja fyrir ofan peningana það
er auður sálarinnar sem býr til
góða þjóð og þegna.
Ég skora á Alþingi að veikja
ekki grunngildin í góðri skóla-
stefnu og menntamálaráðherra að
endurskoða sínar tilskipanir, þær
byggjast ekki á haldbærum rökum
eins og fram kom í ræðu kirkju-
málaráðherra og flestra þeirra
sem um þessi alvörumál hafa
fjallað á síðustu dögum.
Stöndum vörð
um kirkju og
skólastarf
Guðni Ágústsson skrifar um
tengsl skóla og kristinfræðslu
Guðni Ágústsson
»Nú skalkennslu-
borðum kristn-
innar velt og
hún gerð brott-
ræk úr helgi-
dómi íslenskra
menntastofnana
að undirlagi
sjálfs mennta-
málaráðherra.
Höfundur er þingmaður og formaður
Framsóknarflokksins.
Fréttir á SMS