Náttúrufræðingurinn - 1995, Blaðsíða 51

reis og straumur fór vaxandi innanfjarðar,
en hann losaði um setið sem sest hafði á
móinn. Eftir því sem landið reis skolaði
sandinum og eðjunni víða burt og þá kom
mórinn í ljós, en um leið þrengdi að grunn-
sjávardýrum eins og sandmaðki sem höfðu
tekið sér bólfestu í sjávarsetinu.
Viðbrögð sandmaðksins við þessum
breytingunr virðast hafa verið þau að hann
fór ekki burt af svæðinu heldur hélt áfram
að grafa sig niður á sömu slóðum og áður.
Þegar sandurinn og eðjan hvarf af mónum
gróf hann sig einfaldlega niður í móinn. Þó
mórinn sé að mestu myndaður úr jurtaleif-
um er hann allur myndaður við sjávar-
síðuna þar sem áfok fínkorna sets hefur
verið töluverl. Hann er því allríkur af ólíf-
rænum setkornum. Mórinn ætti samt að
vera mun ríkari af lífrænum efnum en sand-
urinn og eðjan og þannig er ekki gefið að
lífsafkoma sandmaðksins sé síðri í mónum.
Ef aftur á móti dýrið er frekar síari en
eðjuæta, eins og sagt var frá hér að framan,
þá er lífrænl innihald setsins varla ráðandi
um lífsafkomu maðksins. Hins vegar er
mórinn flókinn að innri gerð, lléttaður
saman úr plöntuleifum eins og rótartágum
og þráðum. Það gæti því verið erfiðara fyrir
maðkinn að vinna að fæðuöflun í mónum
en laust pökkuðu seti. Unr þetta skal þó
ekkert fullyrt, en nánari rannsóknir á líf-
fræði dýrsins við þessar aðstæður gætu
skorið úr því. Hins vegar virðist hér um að
ræða einfalda en þó eftirtektarverða
aðlögun lífvera að tiltölulega hröðum
breytingum í umhverfinu.
ÓVEN]ULECIR HRAUKAR
Það sem fyrst vakti athygli okkar á þessum
breytingum voru hraukar sandmaðka í tjör-
unum utan við Osland í Hornafirði, rétt
innan við Hornafjarðarós (3. mynd). Þarna
var mýrlendi fyrr á öldum, sem tengdi
Osland og Austurfjörurnar, en mýrarnar
sukku síðan í sjó við landsig eins og fyrr
sagði. Aðalsiglingaleiðin um Hornafjörð
liggur þarna hjá, en með landrisinu á
tultugustu öld hefur sífellt þrengt að henni.
Mórinn er kominn upp í íjöruborð á stóru
svæði og öldugangur og straumar losa um
6. mynd. Gjóskulagið úr gosinu í Öræfa-
jökli árið 1362 í fjörumónum við Ósland.
Lagið er þar 5-10 cm þykkt og víðast hvar
rétt undir yfirborði mósins. Myndin er af
móhnaus sem stunginn var upp og þurrk-
aður til myndatöku. Lykillinn á myndinni er
5.6 cm langur. - The tephra layerfrom the
1362 eruption of Örœfajökull in the sub-
merged peat near Ósland is 5-10 cm in
thickness and close to the sutface. The peat
sample, shown on the figure, was taken
from the uppermost part ofthe deposits and
dried for photographing. Length of key is
5.6 cm. Ljósm./photo Páll Imsland 1994.
hann. Smátt og smátt rofnar ofan af honum
og mólagið þynnist. Frá árinu 1950 er talið
að móþynningin hafi verið um 50 cm að
jafnaði á svæðinu út af Óslandi.
Liturinn á sandmaðkahraukunum í fjör-
unni við Ósland var sérstaklega athyglis-
verður. Sumir hraukarnir voru nærri hvítir
(4. mynd) en aðrir með grásvörtum lit (5.
mynd). Við nánari skoðun kom í Ijós að
hvítu hraukarnir eru úr fínkorna, súrri
159