Náttúrufræðingurinn - 1969, Qupperneq 33

NÁTTÚRUFRÆÐI N GU RI N N
75
1960), svo að uppruni þess er að öllunr líkindum hinn sami. Jarð-
vatnsstaðan ein virðist hafa ráðið, livort á staðnum hefur myndazt
áfoksjarðvegur eða mýri. llæði áfoksjarðvegurinn og mýrarjarðveg-
urinn virðast án sýnilegra tengsla við undirlag sitt. Að öllu pessu
athuguðu er vindurinn eina hugsanlega aflið, sem getur hafa dreift
honum þannig. Steinefnainnihald íslenzka jarðvegsins er því til-
komið við dfok (aeolian sediment). Flestir þeir vísindamenn, senr
unr þessi mál lrafa ritað, hafa verið sammála unr þetta atriði.
Um 3.6% af þurrlendi jarðar er þakið áfoksjarðmyndunum. Þær
er fyrst og fremst að finna umhverfis eyðimerkurnar í heitari lönd-
unr, en þær finnast einnig á allbreiðu belti r Evrópu og Anreríku
sunnan við hámarksútbreiðslusvæði nreginjöklanna á undangengn-
um jökulskeiðum. Á eyðimerkursvæðunum er veðrun bergtegund-
anna mjög ör, svo að þær verða látlaus uppspretta fokefna. Áfoks-
myndanirnar í kaldari löndum eru aftur á móti arfur frá jökul-
skeiðunum. Uppspretta þess áfoks voru gróðurvana svæði meðfram
jökuljaðrinum, þar sem jökulárnar byltust yfir víðáttumikla sanda
og jökullón nrynduðust og Jrornuðu á víxl. Þar var það jökullinn,
sem lagði til fokefnin, en jökulárnar og vötnin sáu um flokkun þess,
svo að vindurinn gæti séð um flutninginn. Á vísindamáli lrafa slík-
ar jarðmyndanir verið nefndar löss (e. loess, þ. löss). Samt sem áður
liggur það alls ekki ljóst fyrir, hvernig skuli skilgreina það hug-
tak, því að nokkuð ber á milli hjá mismunandi höfundum. Surnir
höfundar vilja nefna allt áfok því nafni (Moore 1962), en aðrir
höfundar gera kröl'ur til ákveðinnar efnasamsetningar, til að jarð-
myndunin geti talizt löss, og Jrá sérstaklega að hún innihaldi kalk
og feldspata (Van Engeln 1952).
Islenzki jarðvegurinn fellur undir hugtakið löss í víðtækustu
merkingu þess orðs, þar eð hann er vindflutt set með mjög svip-
aða eðliseiginleika og aðrar lössmyndanir (S. Emilsson 1931, B.
Jóhannesson 1960). Efnasamsetning hans er aftur á móti verulega
frábrugðin þeirri, sem margir höfundar telja, að löss þurfi að hafa,
og þá sérstaklega hve lítið kalk (CaCO;!) er í honum. Islenzki áfoks-
jarðvegurinn mun að mjög verulegu leyti vera byggður upp úr
eldfjallaösku, eins og síðar verður rætt 1 þessari grein. Það mætti
Jrví vel hugsa sér að nefna hann eldfjallalöss (volcanic loess).
í íslenzku máli hefur það einnig verið mjög á reiki, hvaða hug-
tök hafa verið notuð yfir áfoksjarðveginn. Ég hef valið þann kost,