Samvinnan - 01.04.1968, Síða 10
Landsbókasafn íslands á
150 ára afmæli á þessu ári
og jafnframt eru liðin 60
ár síðan lokið var byggingu hins tilkomumikla Safnahúss við Hverfisgötu.
Má því segja að tvöfalt tilefni sé til að taka nú til rækilegrar umræðu
íslenzk bókasöfn, hlutverk þeirra og brýn vandamál. Einsog lesendur
sjá, greinist efnið í tvo meginþætti: annarsvegar almenningsbókasöfn,
þarmeð talin skóla- og sjúkrahúsabókasöfn, og fjalla fjórar fyrstu grein-
arnar um þann þátt, enda er hann undirstaða allrar vísindastarfsemi og
fræðiiðkana í landinu.
Það er til vitnis um stórhug og framsýni aldamótakynslóðarinnar, að
eitt hennar fyrsta verk að fenginni innlendri stiórn var að reisa sameigin-
legum bókakosti landsmanna veglega stórbyggingu, og ber hún enn
af flestum öðrum húsum íslendinga að stílfegurð og glæsileik. I þeirri
framkvæmd birtist raunhæft mat á gildi bóklegra fræða fyrir unga og
framsækna þjóð, enda má seqia að tilvera (slenzku þjóðarinnar hafi í
ríkara mæli en flestra þióða annarra verið bundin bókum. Hitt virðist
mörgum yfirsjást, að framtíð þjóðarinnar veltur ekki siður á bókarmennt,
því hún verður í æ stærri stíl grundvöllur að skilyrði mennta, menningar
og góðra lífskjara á öld hraðfleygra vísinda- og tækniframfara. Hafi
það verið réttmæli fyrr á tíð að „blindur er bóklaus maður", þá á það
enn frekar við nú á tímum.
Af þessum sökum meðal annars hlýtur það að vera hugsandi íslend-
ingum vaxandi áhyggjuefni hvernig nú er búið að íslenzkum bókasöfn-
um. Eftir rúmlega aldarfjórðungs efnahagslega uppgangstíma hefur
þjóðin búið þannig að helztu bókasöfnum sínum að jafna má við með-
ferð hreppsómaga og niðursetninga á liðnum öldum. Eftir stofnun Há-
skólabókasafns 1940 veitti Alþingi því ekki grænan eyri til bókakaupa í
rúma tvo áratugi framtil 1961, oq mun engin hliðstæða slíkrar ráða-
breytni vera finnanleg. Landsbókasafn hefur einnig búið við ákaflega
þröngan kost, og jaðrar bókaval þess I ýmsum veigamiklum greinum
við þjóðarhneyksli, en þar kemur vísast einnig til algert handahóf þeirra
sem bókakaupum réðu. Menntamálaráðherra upplýsir hér á eftir að opin-
berar stofnanir verji samanlagt til bókakaupa 8 milljónum króna, sem
er álitleg fjárhæð, en af þessu fé koma einungis 2 milljónir í hlut
tveggja helztu bókasafna landsins, Landsbókasafns og Háskólabóka-
safns. Er ekki eitthvað bogið við þetta hlutfall?
Nú er bað mála sannast og kemur væntanlega betur á daginn þegar
þessi mál verða könnuð til einhverrar hlítar, að við erum f rauninni að
kasta krónunni og spara evrinn með því að búa svo að bókasöfnunum
sem raun ber vitni. Óhagkvæm aðstaða til að nýta þann bókakost, sem
þó er fyrir hendi, leiðir af sér geipilega tímasóun sem kostar þjóðina
offjár. Sú lömun og þær tafir á námi og rannsóknum sem af þessu
ástandi leiðir eru bein fjársóun. Kaup á mörgum eintökum dýrra vís-
indarita og ritsafna, vegna skorts á samræmdum aðgerðum, felur í sér
óþörf fjárútlát. Kostnaður við tvö sjálfstæð söfn, sem ættu að vera á
einum stað og lúta einni stiórn, er umfram skynsamlega nauðsvn. Og
þannig mætti lengi telia. Meðfylgiandi greinar ættu að leiða í liós, svo
ekki verði um deilt, að þörfin á myndarlegri þjóðarbókhlöðu er brýn, og
við megum ekki sætta okkur við neitt minna en að hún verði risin af
grunni á 1100 ára afmæli (slandsbyggðar. Annað er ekki sæmandi þjóð
sem þakkar tilverurétt sinn bókmenntum og bókhneigð.
Lesendur Samvinnunnar hafa ekki allir verið ánægðir með þær breyt-
ingar sem urðu á efni og útliti ritsins í fyrra, og hafa ýmsar kvartanir
komið fram í lesendabréfum. Eitt slíkt bréf birtist í þessu hefti, og annað
ennþá róttækara frá Katli Indriðasyni á Fjalli í síðasta hefti. Vil ég nú
gera tilraun til að svara þessum bréfum stuttlega.
Það er í fyrsta lagi rangt, að Samvinnan sé ekki lengur málgagn
samvinnumanna eða sé hætt að fjalla um samvinnumál, einsog báðir
bréfritarar halda fram. Má f því sambandi benda á grein eftir Erlend
Einarsson í síðasta hefti og aðra eftir Guðjón B. Ólafsson framkvæmda-
stjóra skrifstofu Sambandsins í Lundúnum, grein eftir Guðmund Sveins-
son í þessu hefti og tvær greinar um sjávarútveg í síðasta hefti liðins
árs eftir starfsmenn Sambandsins. Enn má bæta því við, að meginefni
næsta heftis verður helgað íslenzkum samvinnumálum. Það er líka mis-
skilningur, að Samvinnan sé „eina íslenzka fræðsluritið um samvinnu-
mál“, einsog segir í bréfinu hér að framan. Ég ber einnig ábyrgð á sér-
stöku mánaðarriti, Hlyni, þar sem nær eingöngu er fjallað um sam-
vinnumál, bæði innlend og erlend, fluttar fréttir og birtar greinar um
nýjungar sem efst eru á baugi og vandamál sem steðja að heima og
erlendis. Þegar Samvinnunni var breytt, var jafnframt gerð veruleg
breyting á Hlyni, þannig að því fer fiarri að dregið hafi úr fræðslu- og
upplýsingastarfsemi um samvinnumál. Þeir sem halda sliku fram gera
sig bera að furðulegri fáfræði.
Á hitt er svo einnig að líta, að tímarit sem einungis er lesið af
sannfærðum samvinnumönnum verður harla léttvægt vopn í baráttunni
við andstæð öfl, einfaldlega vegna þess að það nær ekki til þeirra, og
þá sannfærðu þarf væntanlega ekki að sannfæra. Efni Samvinnunnar
var meðal annars aukið og rýmkað til að afla fleiri og margbreytilegri
lesenda, og hefur sú viðleitni borið góðan árangur, en það var ekki
síður gert í þeirri trú að samvinnuhuqsjónin væri ekki einungis bundin
þröngum viðskiptahagsmunum, heldur fælist hún í alhliða mótun þióð-
félagsins, þareð „óvinurinn" væri ekki tiltekinn hópur keppinauta á
viðskiptasviðinu, heldur allt sem væri spillt og óheilbrigt í þjóðlífi og
þjóðfélagi. Samvinnustefnan hlýtur eðli sínu samkvæmt að eiga gróður-
vænlegastan jarðveg i sem heilbrigðustu og réttlátustu þjóðfélagi, og að
slíku þjóðfélagi verður bezt stuðlað með opinskáum og frjálshuga um-
ræðum um sem flesta þætti þess. Þetta hygg ég hafi vakað fyrir þeim
brautryðiendum samvinnuhugsjónarinnar í lok síðustu aldar sem m. a.
beittu sér fyrir alhliða fræðslu- og menningarviðleitni f landinu.
Ketill Indriðason kvartar undan bvi að Samvinnan sé ekki lengur
skrifuð fyrir bændur og sveitafólk. Ég hef iafnan litið svo á, að sveita-
fólk væri einn traustasti þáttur þeirrar menningar sem í þessu landi
hefur þróazt, og mér hafði satt að segja aldrei komið til hugar, að
bændur væru sérstakur þjóðflokkur, aðgreindur frá öðrum (slendingum,
sem ekki hefði áhuga á almennum þióðþrifum og menningarmálum. Ég
neita að trúa því, fyrr en Ketill færir fyrir því óvggiandi rök, að íslenzkt
sveitafólk standi á öðru menningarstigi en íslendingar yfirleitt og sé
ekki viðræðuhæft um landsins gagn og nauðsynjar, bæði andlegar og
efnalegar.
s-a-m