Samvinnan - 01.04.1968, Qupperneq 22

nauðsyn, og ýmsir þeirra munu
í rauninni innst inni vera
sammála kunnum og valda-
miklum stjórnmálamanni er
mun vilja spara flest, sem ekki
verður etið eða almenningur
gerir ekki mjög óbilgjarnar og
stjórnmálalega tilfinnanlegar
kröfur til, en þessi hávirðulegi
og ábyrgi maður kvað sig vera
orðinn langleiðan á öllu þessu
ófétis menningarkjaftæði, og
lægi sér við að óska allri horn-
grýtis menningu norður og
niður. Fjölmargir líta annars
á almenningsbókasöfn sem
stofnanir, er einungis þjóni
þeim tilgangi að lána bækur
til skemmtilesturs í tómstund-
um, og raunar megi þau telj-
ast góð og gagnleg sem slík, en
hins vegar sé þeirra ekki brýn
þörf. Og jafnvel þeir menn,
sem líta svo á að almennings-
bókasöfn hafi menningarlegt
gildi og kunni meira að segja
að reynast mikilvæg til fræðslu
á sviði tækni og annarra auð-
sæilega raunhæfra og arð-
vænlegra viðfangsefna í nú-
tímaþjóðfélagi, gera sér fæst-
ir grein fyrir því, að sú tegund
almenningsbókasafna, sem hér
hefur verið raunalegast afrækt,
skólabckasöfnin, er beinlínis
grundvöllur þess, að hin upp-
vaxandi kynslóð læri að nota
sér almenningsbókasöfn til
annars en tómstundagamans í
viðlögum, enda virðast fæstir
hér á landi hafa hugmynd um,
að nú eru skólabókasöfn not-
uð beinlínis sem kennslutæki
— og þá ekki síður sem áhuga-
vaki — í flestum menningar-
löndum heims — og auðvitað
njóta þau riflegra framlaga úr
hinum sameiginlega sjóði
þegnanna.
Hér á landi eru það heima-
vistarskólarnir einir, sem
njóta styrks til bókasafns úr
ríkissjóði — samkvæmt lögum
um almenningsbókasöfn. En
styrkurinn er mjög lágur og til
lítillar örvunar nema helzt í
fjölmennustu skólunum. Ekki
eru heimavistarskólar skyld-
aðir til bess með lögum að
koma upp bókasöfnum, og til
eru slíkir skólar, sem hafa ekki
sýnt til þess neina viðleitni.
Til eru og aðrir, er eiga verð-
mæt söfn, sem alls ekki eru
notuð, og aðeins í örfáum
skólanna er þreifað fyrir sér
um að gera notkun safnanna
að virkum þætti í fræðslu-
starfseminni. Ég hef jafnvel
orðið þess vís hjá sumum skóla-
stjórum, að þeir telji síður en
svo bót að því, að nemend-
unum gefist kostur á öðrum
bókum en fyrirskipuðum náms-
bókum, þar eð þessir vísu og
samvizkusömu menn óttast, að
tómstundalestur dragi úr
námsáhuga, svo að síður en
ella náist sá árangur, sem til
er ætlazt — sérstaklega með
tilliti til þess prófs, sem veit-
ir bein réttindi til langskóla-
náms. Þess ber svo að geta, að
í mörgum heimangönguskólum
víðs vegar um land hefur ver-
ið komið upp bókasafni, en
ekki veit ég til, að annars stað-
ar en í sumum barna- og ung-
lingaskólum Reykjavíkur hafi
verið gerðar tilraunir til að
nota slík söfn sem kennslu-
tæki. Hins vegar er mér kunn-
ugt um, að ýmsir skólastjórar
hafa áhuga á, að svo mætti
verða, og vitneskju hef ég um
það, að í skólum, sem vísi eiga
að safni, er reynt að vanda
val bókanna, sem keyptar eru,
og leiðbeina síðan börnunum
um lestrarefni í samræmi við
aldur þeirra og þroska. En
hvergi hef ég heyrt eða séð á
því ymprað í öllum hinum
mörgu umræðum, sem fram
hafa farið um fræðslumál okk-
ar nú að undanförnu, að gera
beri notkun skólabókasafna að
þætti í fræðslukerfinu og ekki
orðið þess vís, að neinar til-
lögur um það muni koma frá
þeim mönnum, sem skipaðir
hafa verið til að athuga
fræðslumál okkar og að mér
skilst leggja á ýmis ráð, sem
verða megi til bóta.
II
íslendingar vilja í flestu
stefna upp og fram til jafns
við aðrar menningarþjóðir, en
þó finna þeir mjög til smæð-
ar sinnar, eru roggnir af sögu
sinni og menningu, en líta þó
ærið mikið upp til fjölmenn-
ari þjóða og auðugri, minnsta
kosti í laumi. Hjá fjölmörgum
togast mjög á allt að því hé-
gómlegur metnaður og rik van-
máttarkennd, og afleiðingin
verður oft eftirhermuhneigð,
sem tíðum reynist meira en
lítið meinleg, þó að jafnframt
geti hún verið næsta hláleg,
enda svo sem kunnugt er hæg-
ast að herma eftir í því, sem
sízt er æskilegt til eftirbreytni,
hégóma og skrípatízku. Hins
vegar hefur reynslan sýnt, að
við höfum lært ærið margt
gott og gagnlegt af kynnum
okkar af öðrum þjóðum, og
ættu forustumenn í stjórnmál-
um og menningarmálum að
kunna að meta, hvað vert er til
eftirbreytni, og velja það þar
úr, sem brýna nauðsyn ber til
og okkur er ekki ofvaxið að
tileinka okkur samkvæmt fjár-
hagslegri getu og öðrum að-
stæðum.
Eitt af því er án nokkurs
vafa bætt skipulagning og
stóraukin starfsemi almenn-
ingsbókasafna. Sama er, hvort
við lítum til þjóðanna austan
tjalds, eins og það er kallað,
til frændþjóða okkar á Norð-
urlöndum, til þjóðanna í Mið-
og Vestur-Evrópu eða til hins
engilsaxneska heims vestan
hafs — já, jafnvel til nýlega
sjálfstæðra þjóða víðs vegar
um heim, er hafa gert sér ljóst,
að menningarleg sókn er þeim
undirstaða alls annars, sem til
frama og farsældar horfir —
alls staðar eru almennings-
bókasöfn í síauknum mæli tal-
in ein af allra helztu máttar-
stoðum fræðslu og menningar.
Mér er það mjög minnisstætt,
þegar íslenzkur fulltrúi, ný-
kominn af fræðslu- og menn-
ingarmálafundi í Strassborg,
sagði mér þau tíðindi, að sér til
allmikillar undrunar hefði lítt
verið fjallað um annað á fund-
inum en gildi og æskilegan
vöxt og viðgang almennings-
bókasafna — og þá einkum
slíkra safna í barna- og ung-
lingaskólum. Og oft hef ég
minnzt þess, hve undrandi ég
varð sjálfur, þegar ég fyrir
nokkrum árum mætti í Kaup-
mannahöfn á þriggja daga
fundi, þar sem saman voru
komnir fulltrúar frá milli tíu
og tuttugu tiltölulega nýjum
blökkumannaríkjum í Afríku,
ásamt nokkrum hinum helztu
framámönnum í yfirstjórn al-
menningsbókasafna í Noregi,
Svíþjóð og Danmörku. Það, sem
ég bæði dáði og undraðist, var
hinn brennandi áhugi hinna
blökku fundarmanna á því,
hvernig þjóðir þeirra gætu
bezt og haganlegast og á sem
allra stytztum tíma skipulagt
til víðtækra starfa þau al-
menningsbókasöfn, sem þær
höfðu þegar komið upp — og
hvernig þær mættu fá valdið
því að stofna ný sem allra ör-
ast, unz myndazt hefði heil-
tækt kerfi — í nánum tengsl-
um við vaxandi skólakerfi, en
þeir þóttust hafa komizt að
raun um, að um ráð og fyrir-
myndir væri þeim heillavæn-
legast að leita til þjóðanna á
Norðurlöndum. Mér varð á
þessum fundi hugsað til ís-
lenzkra ráðamanna. Mér lá við
að halda, að jafnvel þröngsýn-
ustu leiðtogar okkar í stjórn-
málum og menningarmálum
hefðu orðið ærið hissa, ef þeir
hefðu hlýtt á ræður hinna
blökku áhugamanna og menn-
ingarfulltrúa — jafnvel datt
mér í hug að suma þeirra hefði
sett rauða!
Til Norðurlandaþjóðanna
hafa jafnvel stórþjóðir heims
leitað margs konar fyrirmynda,
og þó að margt getum við ís-
lendingar lært af stórþjóðun-
um og okkur beri að fylgjast
með því, sem hjá þeim gerist
og vert er eftirbreytni, mun
sízt fjarri sanni, að við mætt-
um ekki síður taka okkur til
fyrirmyndar, hver er afstaða
Norðurlandaþjóða til almenn-
ingsbókasafna yfirleitt og til
skólabókasafna sérstaklega.
Þessar þjóðir eru okkur skyld-
astar, þær eru helzt sambæri-
legar okkur að mannfjölda og
árangur þeirra á sviði allra
menningarmála mundi al-
mennari og heiltækari en með
flestum öðrum þjóðum heims
— og loks hafa þær með sér
víðtækt og mjög heillavænlegt
menningarlegt samstarf. En
það er óhagganleg staðreynd,
að með öllum þessum þjóðum
er nú meiri áherzla lögð á vöxt
og viðgang almenningsbóka-
safna og hlutverk þeirra inn-
an fræðslukerfisins en á flest
annað, sem til bóta mætti
horfa. Allar þessar þjóðir eiga
ágæta forustumenn um bóka-
safnsmál, og allar stefna þær
að sem samfelldustu kerfi á því
sviði. En með Dönum munu
þessi mál lengst komin, ef lit-
ið er til allra landshluta, enda
land þeirra margfalt víðáttu'
minna og miklum mun þétt-
býlla og greiðfærara en lönd
hinna þjóðanna. í hittiðfyrra
lét bókafulltrúi þeirra, hinn
frábæri skipulags- og áhuga-
maður Allerslev Jensen, svo
um mælt, að á næstu tveimur
árum yrði bætt við í Dan-
mörku 150 lærðum bókavörðum
í dönskum almenningsbóka-
söfnum. Og árið 1964 sam-
þykkti danska þingið lög, sem
skylduðu hvert einasta bæjar-
og sveitarfélag í Danmörku til
að koma upp skólabókasöfnum
og skipuleggja starfsemi þeirra
þannig, að þau væru virkur
þáttur í fræðslukerfinu. Hins
vegar var í lögunum gefinn allt
að fimm ára frestur til nauð-
synlegs undirbúnings, svo að
í byrjun næsta árs mun svo
komið, að bókasöfn verða
starfrækt í undantekningar-
laust öllum skólum Danmerk-
ur. Nú er það vitað, að Danir
hafa undanfarin ár átt og eiga
enn í fjárhagslegum örðug-
leikum og þing og stjórn orðið
að hækka álögur á almenn-
ingi, en samt sem áður hafa
ekki komið fram neinar til-
lögur um að draga úr kostn-
aði ríkis, bæjar- og sveitar-
félaga við almenningsbókasöfn
og ekki heldur komið til mála
að lengja frestinn um fram-
22