Samvinnan - 01.04.1968, Page 30

lögum um héraðsskjalasöín 12.
febrúar 1947 og reglugerð þar
að lútandi 5. maí 1951, að sum
þau gögn, sem Þjóðskjalasafn-
inu hafði borið að varðveita,
skyldu eftirleiðis geymd í hlut-
aðeigandi héraðsskjalasafni
eftir að þvi hefði verið komið
á fót. í 1. grein reglugerðarinn-
ar segir meðal annars, að hér-
aðsskjalasafn, sem hlotið hafi
viðurkenningu þjóðskjalavarð-
ar, eigi rétt á að fá skjöl og
bækur frá embættum og stofn-
unum, sem hafi afmarkað
starfssvið og starfi eingöngu
innan þeirra sýslna eða þess
kaupstaðar, sem safr.ið nái til.
Ennfremur eigi héraðsskjala-
safn rétt á að fá með sama
hætti skjalleg gögn félaga, sem
njóti styrks af opinberu fé og
starfi innan fyrrnefndra endi-
marka. Síðan eru í 2. grein
nefnd dæmi í 22 liðum um þau
skjöl, sem héraðsskjalasöfn
eiga að fá, en þar á meðal eru
t. d. skjöl bæjarstjórna,
hrepps-, sýslu-, og sátta-
nefnda, o. s. frv.
Stofnun héraðsskjalasafna
hefir miðað heldur hægt, þar
eð aðeins fimm virðast komin
á laggirnar, og tvö munu vera
í bígerð. Eru því flest héruð
landsins enn án héraðsskjala-
safna, og ber Þjóðskjalasafn-
inu þess vegna eðli sínu sam-
kvæmt að annast varðveizlu
allra þeirra gagna úr þessum
landshlutum, sem ætti annars
að geyma í héraðsskjalasöfn-
um.
Önnur gögn, sem skjalasöfn
ættu að varffveita.
Skjöl fjölmargra einkaaðila,
sem látið hafa til sín taka á
hinum ýmsu sviðum þjóð-
lífsins, skipta að sjálfsögðu
engu minna máli fyrir íslenzka
sögu o. fl. félagsvísindi en sitt-
hvað, sem kemur frá því opin-
bera. Þeirra á meðal mætti
nefna skjöl alls konar fyrir-
tækja í atvinnurekstri, t. d.
verzlun, sjávarútvegi og sam-
göngum, sem hafa haft meiri
og minni áhrif á hag heilla
byggðarlaga eða allrar þjóð-
arinnar.
Annaðhvort er skjala af
þessu tagi ekki getið í fyrr-
nefndum lögum og reglugerð-
um af því að um einkaeign er
að ræða, sem ekki hefir þótt
fært að skylda eigendurna til
að láta af hendi, eða löggjafan-
um hefir sézt yfir mikilvægi
þeirra. En hver svo sem ástæð-
an er, þá stendur það samt
engum nær en Þjóðskjalasafn-
inu, og ætti að vera eitt af
hlutverkum þess, að hafa for-
ystu um söfnun og varðveizlu
slíkra gagna. Færi það svo eftir
því hve víðtæk starfsemi hlut-
aðeigandi fyrirtækja væri eða
hefði verið, hvort skjöl þeirra
ættu fremur að varðveitast á
Þjóðskjalasafninu eða í hér-
aðsskjalasafni, ef til væri.
í Þjóðskjalasafninu ætti að
koma upp sérstakri deild fyrir
skjöl varðandi atvinnusögu.
Yrði það væntanlega hag-
kvæmara og ódýrara en stofna
sérstakt atvinnuskjalasafn,
eins og sumir hafa lagt til,
en slík sérsöfn tíðkast víða
erlendis. Á Þjóðskjalasafnið
þegar allmikinn skjalakost í
slíka deild, sem ýmsir einka-
aðilar hafa gefið því, og má
ætla að flestir, sem hafa göm-
ul skjöl af því tagi undir hönd-
um, myndu gefa þau, ef eftir
væri leitað, heldur en láta þau
fara forgörðum. En margar
hörmulegar sögur eru til um
það, hvernig fjöldi ómetan-
legra heimilda um atvinnu-
sögu þjóðarinnar hefir glatazl
sökum fáfræði, hirðuleysis eða
húsnæðisskorts.
Ljósrita ætti skjöl erlendis, er
varffa fsland.
í erlendum söfnum, ekki sizt
dönskum, er aragrúi gagn-
merkra heimilda varðandi sögu
íslands, sem eru íslenzkum
sagnfræðingum ómissandi. Að
vísu var skjölum íslenzku
stjórnardeildarinnar í Kaup-
mannahöfn, sem tekið hafði
til starfa 1849, skilað til lands-
ins, er heimastjórnin komst á
laggirnar árið 1904. í skjala-
skiptum milli íslands og Dan-
merkur árið 1928 fékk Þjóð-
skjalasafnið ennfremur fjölda
ómetanlegra gagna um sögu
landsins, einkum frá og með
17. öld og fram á fyrrihluta 19.
aldar. í staðinn lét ísland aft-
ur af hendi bréfabækur ís-
lenzku stjórnardeildarinnar, og
hinar s.n. íslenzku bréfabækur
rentukammersins urðu t. d.
eftir í Kaupmannahöfn. En í
þessum skiptum var stuðzt við
þá meginreglu, að Ríkisskjala-
safn Dana héldi eftir nægum
heimildum um aðalþráðinn í
sögu danskra yfirráða yfir ís-
landi fram til 1904. Þá mætti
og nefna þau feiknaviðamiklu
skjöl, sem geymd eru í dönsk-
um söfnum varðandi íslenzka
verzlun.
Víða erlendis þykir það
sjálfsagður liður í starfsemi
hvers aðalskjalasafns, að það
safni ljósritum af merkum
skjölum varðandi sögu lands
síns, sem geymd eru í söfnum
annarra þjóða. Þetta gerir t. d.
Ríkisskjalasafn Dana, meira
að segja þótt um sé að ræða
söfn í næstu nágrannalöndum.
Að vísu hefir einnig verið dálít-
ið gert að þessu af hálfu ís-
lenzkra aðila, þar á meðal
Þjóðskjalasafnsins, en alls
ekki eins mikið og markvisst
og nauðsynlegt væri enda ein-
göngu verið um mikrófilmur að
ræða, sem eru ákaflega óað-
gengilegar. Það þyrfti þess
vegna að geta verið fastur
þáttur í starfsemi Þjóðskjala-
safnsins að safna á skipulegan
hátt handhægum ljósritum af
þeim fjölmörgu og mikilvægu
sögulegu gögnum, sem er að
finna varðandi ísland í erlend-
um söfnum. Við það myndi öll
aðstaða til rannsókna á ís-
lenzkri sögu breytast stórum
til batnaðar. En hver sá, sem
lagt hefir stund á meiriháttar
frumrannsóknir á sögu lands-
ins, þekkir af biturri reynslu,
hversu miklum erfiðleikum og
töfum það veldur að þurfa að
sækja meira og minna af efn-
inu til útlanda. Stendur þetta
að sjálfsögðu íslenzkri sagn-
fræði stórkostlega fyrir þrif-
um, þar eð margur maðurinn
hefir alls ekki aðstöðu til að
takast slíkt á hendur. Það er
því engin furða þótt fjölmarg-
ir og veigamiklir þættir sögu
Lestrarsalur Þjóðskjalasafns. Þar eru sœii fyrir tólf gesti.
30