Samvinnan - 01.04.1968, Qupperneq 34

stóra lóð, og aðalatriðið er að
húsakynnin séu haganleg og
smekkleg en laus við allt tild-
ur. Það væri t. d. ástæðulaust
að verja neinum stórupphæð-
um í að skreyta þær, eins og
virðist vera ætlunin um Árna-
garð.
Bent hefir verið á það hér
að framan, hversu mjög van-
búið Þjóðskjalasafnið er að
gegna þeim hlutverkum, sem
því ter og sjálfsagt þykir í
sönnum menningarlöndum að
hliðstæð söfn hafi með hönd-
um. Þar er og litið svo á, að
skjalasöfn eigi ekki aðeins að
vera geymslustaðir, heldur
jafnframt vísindastofnanir.
Væri það vissulega mikilvægt,
að starfsmenn Þjóðskjalasafns-
ins hefðu betri aðstöðu en raun
er á, til að fylgjast með því,
sem bezt gerist í þessum efn-
um í ýmsurn nágrannalöndum.
Auðvitað þarf bæði tíma,
fjármuni og verulegt átak á
ýmsum sviðum til að koma
Þjóðskjalasafninu í það horf,
sem er því og þjóðinni sam-
boðið. En að þessu þarf að
stefna markvisst, og í raun-
inni þolir það enga bið að haf-
izt verði handa, því að sá að-
búnaður, sem Þjóðskjalasafnið
hefir orðið að sæta um langt
árabil, er ekkert minna en
þjóðarskömm.
Sigfús Ilaukur Andrésson
EIMAR SIGURÐSSON:
HUGLEIÐING UM
SKIPULAGSMÁL
RANNSÚKNARBÓKASAFNA
Mjög er þakkarvert, að Sam-
vinnan skuli efna til greina-
flokks um íslenzk bókasöfn,
svo miklu sem málefni þeirra
skipta fyrir menningu okkar
og framfarir. En efnið er víð-
tækt, nái það til bókasafna í
heild, hvers kyns sem eru, og
er því nauðsynlegt, að lesend-
um sé í meginatriðum ljós
skipting þeirra eftir tegund-
um. Eru þá annars vegar al-
menningsbókasöfn, þ. e. bæj-
ar- og héraðsbókasöfn, skóia-
bókasöfn, sjúklingabókasöfn
sjúkrahúsa o. f 1., — hins veg-
ar svo kölluð rannsóknarbóka-
söfn, hér Eandsbókasafn (Lbs),
Háskólabókasafn (Hbs.) og
bókasöfn ýmissa rannsóknar-
og félagsmálastofnana, svo
sem Iðnaðarmálastofnunar,
Orkustofnunar, Hafrannsókna-
stofnunar, heilbrigðisstofnana
ýmissa, Alþingis, Hæstaréttar,
Seðlabanka o. s. frv. í þessari
grein verður fjallað um rann-
sóknarbókasöfn eingöngu, en
með sérstakri hliðsjón af mál-
efnum Hbs., sem mér eru
kunnust.
I. Bókakostur safnanna.
Lbs. telst stofnað fyrir rétt-
um 150 árum. Það var lengi
vel eina bókasafnið hér á landi,
sem einhverri teljandi stærð
náði, og enn er það stærsta
bókasafn landsins, nær 270
þús. bindi, auk handrita. Næst
því að stærð gengur Hbs., en
það var formlega stofnað árið
1940, er lagður var saman í
eitt bú bókakostur nokkurra
háskóladeilda og ráðinn fast-
ur bókavörður. Hefur það frá
stofnun sinni vaxið úr 30 þús.
bindum í 140 þús., eða um 110
þús. bindi. Á sama tima hef-
ur safnauki Lbs. numið um
120 þús. bindum. Önnur rann-
sóknarbókasöfn eru margfalt
minni að magni til, þótt þau
séu mörg hin mikilvægustu.
Stofnanir ýmsar hafa komið
þeim upp eftir efnum og ástæð-
um, og við fáein þeirra eru
starfandi sérstakir bókaverðir.
Ég nefni ekki tölur um stærð
þessara safna, enda liggja þær
ekki fyrir nema í sumum til-
vikum, og auk þess skyldi var-
ast að leggja öf mikið upp úr
tölum um bindafjölda safna.
Þær veita mjög takmarkaða
vitneskju um gildi þeirra og
þjónustugetu. Meira varðar,
hvernig bókakosturinn er val-
inn og hvaða skilyrði safn hef-
ur til að halda honum fram til
notkunar. Skynsamleg verka-
skipti um bókakaup eru einn-
ig sjálfsögð, að svo miklu leyti
sem við verður komið. En ekki
verður sagt, að tekizt hafi
höndulega um mörkun stefnu
í þeim efnum hér. Skal nú
vikið lítillega að því.
Á lögum um Lbs. frá 1949 er
gerð grein fyrir hlutverki þess
um bókaöflun. Þar segir, að
það skuli í fyrsta lagi „annast
söfnun og varðveizlu íslenzkra
rita og rita, er varða fsland eða
íslenzk efni, fornra og nýrra,
prentaðra og óprentaðra", og
er þetta sjálfsagðasti þáttur í
starfi hvers þjóðbókasafns. f
öðru lagi skal Lbs. „halda uppi
safni erlendra bókmennta í
öllum greinum vísinda, lista,
tækni og samtíðarmálefna.“
Minna má nú gagn gera. Hef-
ur mörgum orðið þessi laga-
grein undrunarefni. Háskóla-
ráð fékk lagafrumvarpið til
umsagnar og benti á, að Hbs.
hefði þá þegar miklu full-
komnari bókakost en Lbs. í
sum'-m kennslugreinum Há-
skólans, svo sem guðfræði,
læknisfræði og lögfræði, og
væri því fullkominn óþarfi,
að Lbs. kæmi sér upp bóka-
stofni í þessum greinum. Engu
fékkst þó um þokað í frum-
varpinu, og nefndin, er það
samdi, svaraði því til, „að
Landsbókasafnið eigi að vera
þjóðbókasaín og sé því ekki
viðeigandi að setja því nein-
ar takmarkanir með lögum."1)
Þessu get ég ekki verið sam-
mála, enda telja jafnvel
stærstu þjóðbókasöfn veraldar
sér ofviða að safna bókum „í
öllum greinum vísinda“. Reynd-
in hefur líka orðið sú, að bóka-
kaup í allmörgum vísindagrein-
um hafa nær alveg færzt yfir
á Hbs. og söfn ýmissa stofn-
ana. Þetta er þróun, sem orð-
ið hefur smám saman og án
þess, að mótuð hafi verið nein
heildarstefna í þessum efnum
II. Ríkisbókavörður.
Segja má, að rannsóknar-
bókasöfn hafi vaxið hér eins
og kyrkingslegur villigróður, og
er bagalegt, að hér skuli eng-
inn aðili vera, sem fylgist með
uppkomu og þróun bókasafna
í eigu ríkisins og heldur skýrslu
um þau. Okkur vantar ríkis-
bókavörff, er gegni þessu hlut-
verki, og er eðlilegt, að það
embætti sé í höndum yfirbóka-
varðar þjóðbókasafns. Slík til-
högun er í Danmörku og víðar.
Árið 1956, hinn 6. júlí, var
sett „reglugerð um skráningar-
miðstöð fyrir sérfræðibóka-
söfn,“2) og verður síðar vikið
nánar að henni. í þessari reglu-
gerð kemur m. a. fram, að
mönnum hefur þá þegar verið
ljós þörfin á sumum þeim þátt-
um, sem nú er talað um, að rík-
isbókavörður annist. En þar
segir í 8. grein: „Háskólabóka-
safn og önnur sérfræðibóka-
söfn skulu senda landsbóka-
verði árlega skýrslu um starf-
semi sína og bókaöflun. Varð-
veitir Landsbókasafn skýrsl-
urnar og vinnur úr þeim með
þeim hætti, að hægt sé að
veita menntamálaráðuneytinu
sem fyllsta vitneskju um safna-
þróunina á hverjum tíma.“ Úr
þessu hefur því miður ekkert
orðið.
1) Sjá Alþingistíðindi 1948, A, bls. 16
—21.
2) Stjórnartíðindi 1956, B-deild, bls.
205—06.
Með ríkisbókaverði væri kom-
inn aðili, sem hefði forystu um
viðræður bókavarða (og for-
stöðumanna) hinna ýmsu
stofnana, en til þess að bóka-
söfnin dragist ekki aftur úr í
örri þróun vísinda og rann-
sókna nú á dögum, eru stöð-
ugar athuganir nauðsynlegar,
svo að tryggð verði bærileg
þjónusta safnanna, samvinna
þeirra og skynsamleg ráðstöf-
un bókakaupafjár. Erlendis,
þar sem bókaverðir eru fjöl-
menn stétt, hafa þeir tíð tæki-
færi til að bera saman ráð
sín — með nefndastörfum,
fundahöldum í ýmsurn mynd-
um, þingum, ráðstefnum,
blaðaútgáfu o. s. frv. Að þessu
leyti er aðstöðumunur okkar
hér á landi mikill. Fjölda
bókavarða við rannsóknar-
bókasöfn hefur verið haldið
meira niðri en nokkur skyn-
semi er í, og þeir fáu, sem eru,
hafa að mínu áliti verið of af-
skiptalausir um skipulagsmál
og aðbúnað safnanna, svo mjög
sem þau mál snerta þó starf
þeirra hvers og eins. Bóka-
verðir mega ekki halda, að góð
lausn á vandamálum rann-
sóknarbókasafna komi „ofan
frá“, frá mönnum, sem aldrei
hafa við safnstörf fengizt og
hafa þess vegna slæm skil-
yrði til að leggja á ráðin um
jafnsérfræðilegt viðfangsefni
og bókasafnsrekstur er orðinn
nú á dögum. Það er umfram
allt bókavarðanna sjálfra að
inna af hendi frumkönnun á
skipulagsmálum safnanna og
gera tillögur um rekstur þeirra,
en vera síðan stjórnsýslumönn-
um til ráðuneytis um hversu
framkvæmt skuli og í hvaða
röð verkefni leyst, eftir þvi sem
fé fæst til hverju sinni. For-
usta um slíka starfsemi þarf
að vera í höndum tiltekins að-
ila, ríkisbókavarðar. Meðan
upplýsingar um ásigkomulag
og þjónustugetu rannsóknar-
bókasafna eru eins óljósar og
nú er, er ekki á góðu von um
framfarir, og er að svo stöddu
erfitt að fjalla um málefni
þeirra, svo að verulegt gagn
sé að, og gera tillögur um úr-
bætur og framtíðarþróun.
Rækileg staðreyndakönnun og
upplýsingasöfnun er því brýn-
asta verkefni rannsóknarbóka-
varða um þessar mundir.
III. Háskólabókasafn.
Það er víðast hvar viður-
kennd staðreynd, að bókasafn
sé grundvallarstofnun í starf-
semi háskóla, og ætti það að
vera öllum auðskilið, því að
prentmál er langmikilvægasti
miðill þekkingar, ástundun sér-
34