Samvinnan - 01.04.1968, Blaðsíða 42

Þjóðir tímguðust og reik-
uðu sem lengst þær máttu frá
Babel, allt milli Eldlands og
Hornstranda, án þess að geta
lifað án vonar um að tengja
reynslu og skarpskyggni allra
þjóða í nokkurs konar skóla
vizkunnar. Síðan á Sturlunga-
öld hafa vestrænar þjóðir haft
nafnið universitas um þann
skóla, dregið af universum, sem
táknar heild alls, getur m. a.
táknað alheiminn. Þá tók að
fleygja fram bókagerð þessara
þjóða, einnig á íslandi, og fyr-
ir það njótum við nú sjálf-
stæðis, sem annars væri ekki,
en í krafti sjálfstæðis og hóf-
legrar einangrunar náðum við
þeim styrk, sem er frumskilyrði
þess að geta verið hlutgengir
erfingjar að heimsmenning-
unni og látið skólategundina
universitas dafna.
Það er sameiginlegt í mark-
miðum Babelsturns, háskóla
og háskólabókasafns að hugsa
sér vöxt sinn ótakmarkaðan,
líkastan þrá þess manns, sem
býr sig til áhlaups á himna-
ríkið. Að öðru leyti eru mark-
miðin mjög fjölþjóðleg og jarð-
nesk. Og satt er, að miðsöfn
háskólanna eru þau þjónustu-
bókasöfn, sem langhraðast
safna munu vaxa í flestum
ríkjum á komandi öld, algeng-
ast að þau tvöfaldi bókamagn
sitt á 12—15 árum, ferfaldi það
á aldarfjórðungi. Ef sú vcrður
reynslan í Reykjavík, þarf
nokkru fyrir aldamót aö vera
komið geymslurúm í vísinda-
bókasafni fyrir háifa aðra
milljón binda. En þó þetta tak-
ist og þorri bókanna vsrði val-
inn af skynsemi, mun þurfa
stöðugt að auki að fá úr er-
lendum söfnum fjölda af láns-
bókum, filmum eða Ijósritum
af prentmáli. Verði þanmg að
unnið, þarf skortur á ritum
ekki að lama rannsóknir né
nám.
Segjum nú, að háskólabóka-
söfn séu óþjóðleg í eðli sínu,
því þau hafi að markmiði
að aflétta Babelsbölvuninni og
sundruninni, sem Jahve gaf til
að efla þjóðernin. Þá þarf þjóð-
bókasöfn með hin gagnstæðu
markmið og með skyldu til
tæmandi söfnunar á ollu, sem
beint varðar eigin þjóð.
Um leið og við ættfærum
bókaturnsstórhug vizkuskólans
og háskólanna til forfeðra í
Babel, meðan ekkert var þeim
yfirsterkara, mættum við líta
opnari augum en fyrr á austur-
lenzk sannindamerki um lands-
bókasöfn fyrir allt að 26 öld-
um, á nauðsyn til þeirra og
vissa þörf á innilokun þeirra.
Assúrbanipal Ninívekonungur,
d. 626 f. Kr., átti elzta safn
landsbóka og þjóðskjala, sem
eitthvað er varðveitt af. Til að
gæta gulls síns og fleygrúna á
leirtöflum átti hann stranga
verði, vængjaða kerúba og
Ijón. Þó Niníve hryndi í styrj-
öld yfir safnið 20 árum eftir
lát hans, gættu rústir og hjá-
trúarótti við steinvættir ger-
semanna til betri tíma, en
menn grófu þær upp fyrir
rúmri öld og lásu fleygrúnirn-
ar í Lundúnum. Assýría end-
urreis í hugheim vorn úr 25
alda grjóthaug, en eftir sjö
sinnum styttri herleiðing koma
handrit til íslands og verða
lesin til skiptis í handritasal
Lbs. og Árnagarði. Vaka skulu
vængjaðir kerúbar og ljón yfir
þjóðgersemum á bókfelli og
prenti, lengur en þeir vöktu,
sem myndasmiðir Assúrbani-
pals gerðu harðmúlaðasta.
Safn, sem beið oflengi eftir
framför sinni
Háskólinn er landinu vís-
indaleg rannsóknarstofnun og
fræðslustofnun, sem veitir
stúdentum menntun til að
gegna ýmsum embættum þess
og sérþróuðum störfum og skal
þjálfa menn til að sinna sjálf-
stætt vísindalegum verkefnum.
Hbs. er miðsafn fyrir ritaþörf
þá og lestraraðstöðu, sem er
brýn þessu námi og rannsókn-
um. Safninu ber um leið að
liðsinna einstaklingum og
stofnunum utan háskóla með
bókalánum í sams konar þörf,
svara spurningum þeirra, þeg-
ar tími vinnst til, o. s. frv. Á
fyrri áratugum megnaði safn-
ið minna og var þá reynt að
komast sem mest hjá útlánum.
Fram yfir 1960 veitti ríkið
ekki fé til bókaöflunar í Hbs.
né taldi sig varða neitt um
safnið sem safn, en féllst raun-
ar á það frá 1942 (1940) að
gera háskólabókavörðinn sinn
starfsmann, ábyrgan gagnvart
ráðherra. Tregðan að veita fé
kom af því, að háskólanum
hafði ekki tekizt — eða ekki
reynt í alvöru — að fá Alþingi
á 5. tug aldar til að festa með
þingsályktun eða öðru tilveru-
rétt Hbs., og vík ég í næsta
þætti að þeim vanda. í forsögu
háskólans hafði ríkið snemma
veitt því jáyrði, að akademísk
kennsla yrði að njóta annars
safns en almenna stiftsbóka-
safnsins (Landsbókasafns).
Rosenörn stiftamtmaður hafði
f. h. þess löggilt með biskupi
Bókasafn Prestaskólans 11.
sept. 1847, áður en sá skóli tók
til starfa, sem nú er Guðfræði-
deild H.í. Deildin telur sig enn
eiga það safn, þó megin þess
sé í geymslu í Lbs. Fyrri helm-
ing 20. aldar var öðru hverju
áhugi í Lbs. að víkka út öfl-
unarsvið þess, enda þurfti það
þá að standa undir verulegum
útlánum til háskólans manna.
Með áhrifum kreppu og stríðs,
meðan þau stóðu og eftir hvort-
tveggja, en einkum í fram-
haldi af útlánatakmörkun Lbs.
síðan 1949, er orðin á þessu
mikil tiltöluleg rýrnun. Vega-
lengd milli háskóla og Lbs. er
eitt af mörgu, sem fyrirbyggir,
að nokkur geti snúið þeirri þró-
un við. Ríkiskostnaður af Há-
skólabókasafni hefur síðustu
5 árin verið afleiðing orðins
hlutar, en tilgangurinn er ekki,
eins og margir utan safnanna
virðast halda, gagnslítil tvö-
földun þess, sem í Lbs. er.
Eftirrit eftir spjaldskrá Lbs.
um erlend fræðirit verður að
vera til í Hbs., og i Lbs. þyrfti
að vera eftirrit sumra efnis-
flokka í hugvísindum í spjald-
skrá Háskólabókasafns. Þessi
nauðsyn hefur setið á hakan-
um fyrir öðrum brýnum skrán-
ingarþörfum hvors húss um
sig, en má ekki bíða lengur.
Fjárkreppa þessa árs ætti
fremur að reka á eftir en aftra
því, og ekki flýtir hún fyrir
því, sem hefur verið stefnu-
mark síðan 1941, að Lbs. flytj-
ist í hverfi háskólans. Ég efa
ekki, að vélritunarkaup fyrir
tvöföldun spjaldskráa muni nú
fást auðveldlegar greitt en á
liðnum árum.
Hið nýja safnhús, sem verða
mundi bæði fyrir Lbs. og Hbs.
og stæði sennilega vestan Suð-
urgötu einhverstaðar milli
Hringbrautar og Hjarðarhaga,
hefur verið ráðgert æ fastleg-
ar með hverjum áratug, sem
líður. Byrjunarfjárveiting, sem
að því miðaði, kr. 1.5 milljónir,
komst á fjárlög þessa árs. Veit-
ingin var að vísu dregin til
baka með sérstökum lögum í
marz 1968 um ríkissparnað, en
markar jákvæðan vilja Al-
þingis, jafnt fyrir því þó rík-
isstjórn muni nú ekki, sökum
viðskiptaárferðis, treysta sér
fyrir 1970 að gefa heit um,
hvenær hús þetta ætti að vera
fullgert. Frá ákvörðun um það
liði aldrei minna en hálfur
áratugur, unz fullgert hús
gæti tekið við söfnunum báð-
um, en hætt er við lengri bið.
Af því leiðir, að undirritaður,
sem lætur af embætti í síðasta
lagi í janúar 1975, er framveg-
is lítt atkvæðisbær um það,
hvernig stjórn og sameiningu
tveggja núverandi safna í nýja
húsinu verði háttað. En ætíð
hafa bókaverðir gengið út frá,
að langt yrði gengið í því að
bræða söfnin saman þar
(nema íslandsdeild), og það
virðist vaka fyrir Alþingi í
þingsályktun frá 29. maí 1957
um sameining. Um ellefu ára
skeið hef ég talið mér skylt
að styðja þá þál. eftir því orða-
lagi, sem hið háa Alþingi sam-
þykkti að fengnum jákvæðum
undirtektum háskólaráðs. Nú
við niðurfall 1.5 milljóna fram-
lagsins að sinni og aðrar seink-
unarlikur tel ég Alþingi geng-
ið endanlega á bak orða sinna
í þál. og því sé orðalag henn-
ar ógilt, en meginhugmyndin
um sameining lifi og verði
framkvæmd um það bil, sem
hið umrædda hús fer að kom-
ast eitthvað í gagn.
En fari svo, sem ég vil ekki
trúa, að eftir önnur 11 ár verði
jafnógerlegt ríkisstjórnum og
það virðist í dag að reisa sam-
einingarhúsið, sjá mín gömlu
augu varla, að tuginn 1980—90
verði meira eftir af þál. frá
29. maí 1957 en eftir er af
bjartsýni þeirra, sem turn
reistu í Babel, en hvar fyndist
þá sá Jahve, sem við menn
gætum gert ábyrgan fyrir ólán-
inu og þeirri sundrungu, sem
af sprytti?
Lagaboð og reglugerðir, um-
fram hið núgildandi, í þá átt
að sameina Hbs. og Lbs. án
þess að sjá þeim fyrir nýju
húsi saman gætu ekki orðið til
nytsemdar að mínum dómi.
Hbs. hefur ónógan vinnukraft
til alls, m. a. til að nýta þá
ágætu frjálsu samvinnu og
hjálparhug, sem milli safn-
anna ríkir. Tveir aðilar verða
að vinna báðir jafnstór verk,
ef samvinna á að nýtast.
Sveitamenn vita, hve örð-
ugri reynast einyrkjum fjall-
skilaskyldur en þeim, sem
tíu hjú hafa. Vinnuálag yrði
alls ekki hægt að færa með
sameiningartilskipunum af
starfsmönnum í Hbs. yfir á
starfsmenn í Lbs., né gagn-
kvæmt, meðan langt er milli
húsa, og raunar varla án sam-
einingarhúss. Tilskipanir um
samrekstur að öðru leyti kynnu
að reynast aðeins pappírsgögn
sökum annríkis manna, frekar
en viljaskorts.
Mér ber að játa, að mótrök
þessi og önnur gegn þvi, að
söfnin mætti sameina, án
þess hús fáist, kunni að verða
úrelt eftir 10 ár, en meðrök
styrkist. Mælikvarði háskóla-
ráðs á meðrökin fer varla eft-
ir öðru en því, hvor hátturinn
á rekstri safnanna veiti há-
skólanum hraðari og fjölþætt-
ari þjónustu, öllum deildum
og stofnunum hans.
Það mun verða viðurkennt,
42