Samvinnan - 01.04.1968, Blaðsíða 55
John Cage er eitt þeirra tónskálda, sem
mörgum finnst hafi gengið einna lengst
í að gefa fortiðinni langt nef, og þá auð-
vitað ekki síður nútíðinni og framtíðinni,
og þykir afleit kurteisi. Þessi „galni“
ameríkani var á sínum tíma, árin 1930—
1940, i hópi Henry Cowells í San
Francisco, en þeir félagar frömdu alls-
konar „tilraunaglæpi“ á tónlistinni, og
voru fyrst og fremst aðhlátursefni fólks
sem fæst við að telja skrítna fugla. Tón-
listarfræðingar töldu, og telja raunar
margir enn, að hann væri fyrst og
fremst niðurrifsmaður sem ekkert væri
heilagt í kúabúi vestrænna tónlistar-
hefða, varla þó umtalsverður nema þá
í hálfkæringi.
Áhugi fyrir Cage hefur þó farið allmjög
vaxandi á seinni árum, og áhrifa kenn-
inga hans og uppátækja hefur gætt i
Evrópu í æ ríkara mæli síðasta áratug-
inn. Á íslandi hefur hann jafnvel eign-
ast lærisveina, sem fara að vísu sínar
eigin leiðir og eru undir margskonar
áhrifum öðrum, en hafa samið verk sem
greinilega eiga rætur að rekja til hug-
mynda og vinnubragða Cage. Þar má
telja fremstan í flokki Atla Heimi Sveins-
son, sem um árabil hefur verið óþreyt-
andi að boða nýjungar, þó sjaldan hafi
hann fengið annað en lítilsháttar skömm
i hattinn fyrir ómakið. Það er ekki að
efa, að fyrir tilstilli þessara „lærisveina"
og að örlitlu leyti útvarpsins, hafa þó-
nokkuð margir tónlistarunnendur hér
heyrt Cage getið. Á opinberum hljómleik-
um hefur þó mér vitanlega aldrei heyrst
verk eftir hann, jafnvel ekki hjá Musica
Nova, sem er þó eini aðilinn sem telur sig
hafa sérstakar skyldur við nýstárlega
tónlist. Að vísu hafa ekki heldur enn
verið flutt verk eftir Boulez, Stockhausen
eða Varese, og jafnvel Schönberg er
nokkurnveginn óþekkt stærð á íslandi,
svo það er kannski út í hött að predika
sérstaklega nauðsyn á að flytja Cage.
Þeir eru allir svo sérstæðir og þýðingar-
miklir hluthafar í tónlist nútímans, að
eigi hér að þróast tónlistarlíf sem mark
sé á takandi, er kynning á verkum þeirra
brýn nauðsyn. En einhverstaðar verður
að byrja.
Allt frá San Francisco-árunum og fram
á þennan dag hafa hljóð fremur en tón-
ar verið meginundirstaða tónlistar John
Cage. Tónar eru hljóð, myndi margur
segja, en það sem ég á við með að Cage
fáist við hljóð fremur en tóna, er að hann
notar þau ekki í venjulegu samhengi
laglínu, tóntegunda, raðtækni o. s. frv.,
heldur stillir þeim saman í sínum frum-
formum, þau standa ein hvert fyrir sig,
án tillits til annarra. í mörgum verkum
notar hann engin venjuleg hljóðfæri,
heldur kannski hluti sem í daglegu lífi
tengjast öllu fremur en tónlist: blikk-
dósir, borð og bekki, aurbretti bifreiða,
strokleður á pappír, rennandi vatn o. s.
frv. o. s. frv. En þögnin er þó líklega
þýðingarmest í hans löngu hljóðasyrpu.
Árið 1952 sendi hann frá sér verk, sem
hann kallaði 4’33” (fjórar mínútur og
þrjátíu og þrjár sekúndur). Það er í þrem
þáttum, en í engum þeirra er leikinn einn
einasti tónn, semsé þögul tónlist, og sé
hún t. d. flutt af píanóleikara, gerir sá
ekki annað en að læsa hljóðfærinu í
upphafi hvers þáttar og opna í þáttar-
lok. Við getum kallað þetta skipulagða
eða komponeraða þögn, sem áheyrendur
geta notið að vild, orðið reiðir eða ánægð-
ir, hver eftir sínu skaplyndi, yfir þeim
hljóðum sem til falla innan eða utan
samkomunnar. Ef stór hópur manna
keppist við að þegja í sameiningu, er
sannarlega af nógum skrítnum hljóðum
að taka og andardráttur og hjartsláttur
sjálfs þín getur orðið að ærandi ‘hávaða,
ef þú hefur ekki annað á að hlusta. En
menn eru auðvitað mjög á báðum áttum
hvort 4’33” eigi að kallast tónverk. Þá
sem sögulegan áhuga hafa má hinsvegar
hugga með, að hjá búddistum hefur
svona „tónlist" tíðkast í hundruð ára.
Kazantzakis segir frá líkum „konsert“
í ferðaminningum frá Kína, þar sem
saman voru komnir margir hljóðfæra-
leikarar og stór hópur áheyrenda. En
úr hljóðfærunum kom aldrei einn ein-
asti tónn, áheyrendur hlustuðu af at-
hygli með lokuð augu, og í lok
númersins „klöppuðu" þeir án þess að
láta hendurnar snerta 'hvor aðra. Svona
tónlist finnst mér tilvalin til útvarps-
flutnings.
Er þetta uppátæki Cage samt nokkuð
annað en brella til að vekja á sér athygli,
eða í hæstalagi slæmur brandari sem í
besta falli er hægt að brosa að og gleyma
síðan í skyndi? Þó tónlistargildi þess,
í það minnsta á vestræna vísu, sé nokk-
urnveginn 0,0 þá finnst mér felast í því
boðskapur sem hafi þónokkra þýðingu
á öld hinna voðalegu glymskratta.
Seinna, eða kringum 1960, sendi Cage
frá sér annað „þagnarverk", en þar
notar hann ótal hljóðnema til að vel.ia
úr náttúrleg smáhlióð, sem allstaðar eru
fyrir hendi, jafnvel í hinni dýpstu djúpra
þagna. Hér er semsé „þögnin“ mögnuð
svo hún verður að heyranlegum hljóðum,
og hvort sem hinum „vandlátu" tónlist-
arunnendum líkar betur eða ver, koma
unp á yfirborðið ótal skrítnir og fallegir
hlutir. Er það ekki orðin vísindaleg stað-
reynd, að fiskurinn hefur fögur hljóð?
Hlióðfæra-tónlist John Cage er mjög
fjölbreytt, og af ýmsu tagi. Eftir hann
eru svosem til verk sem eru í fæstu
óvenjuleg nema að vera vel og örugg-
lega samin. Tildæmis má nefna kanóna,
„keðjur“ fyrir strokkvartett, sem hann
hefur líklega samið begar hann var und-
ir sem mestum áhrifum frá Schönberg,
þáverandi kennara sínum (1939—41?) og
margir telja standi jafnfætis því besta
sem gert hefur verið í kontrapúnkti á
bessari öld. En frægustu hljóðfæraverk
hans eru eflaust þau sem samin eru fyrir
„prepared piano“, það er píanó sem í
hefur verið breytt hljóðunum með bví að
festa allskonar aðskotahluti milli streng.j-
anna, tréflísar, skrúfur og hvur veit hvað.
Margur Chopinspilarinn hefur orðið fok-
íllur útaf þessu uppátæki, og það með
nokkrum rétti, því með þessu opnast
möguleikar sem jafnerfitt er að ná yfir
valdi og Hammerklaviersónötunni. Fyr-
ir þá sem líta á píanóið, einsog önnur
hljóðfæri, sem uppsprettu óendanlegra
hljómbrigða en alls ekki mál sem hafi
verið afgreitt í eitt skipti fyrir öll á ein-
hverjum ákveðnum tíma, er þetta hins-
vegar hreinasti englasöngur. „Sónötur
og millispil” fyrir þetta fyrirbrigði, sem
Cage samdi árin 1946—49, eru í öllu falli
svo haglega gerð smátónverk, að þau
ættu að vekja ánægju á hljómleikum
með því besta sem samið hefur verið
fyrir „venjulegt” píanó, áhrifin eru
reyndar ekki ólík og þegar maður heyrir
velleikinn Scarlatti. Cage er sífellt að
reyna eitthvað nýtt. Það má segja að
hann standi sífellt á landamærum tón-
listar og annarra listgreina eða vísinda.
Þegar hann flytur á hljómleikum „fyrir-
lestur" eða safn „anekdóta” þá er ef-
laust vafi á hvort kalla beri það tón-
list eða bókmenntir, jafnvel þó flutnings-
aðferðin sé háð vissum reglum um hljóð-
fall, tónhæð og raddblæ. Eða þegar hann
lætur dansara stjórna elektróniskum
hljóðgjöfum með hreyfingum sínum, er
þá ekki tónlistin afleiðing af dansinum,
en ekki öfugt einsog við eigum helst að
venjast? Cage teiknar nótur sínar þannig
að lögmál myndlistar ráða öllu um hvern-
ig táknin standa, hvort er þetta þá
myndlist eða tónlist? Þess ber hinsvegar
að gæta, að skilin milli hinna einstöku
listgreina hafa ekki alltaf verið jafn-
glögg og orðið hefur á seinni öldum.
Músík hjá forngrikkjum var í senn talað
mál, söngur, hljóðfærasláttur og dans. Og
hvað er okkar venjulega aðferð við að
skrá tónverk annað en grafik, þegar
allt kemur til alls? Þegar Cage festir á
blað hringi, punkta og strik, sem skila-
boð til hljóðfæraleikara um ganginn í
tónverki, þarf hann alls ekki að vera
fjær því að koma tónhugsun sinni til
skila en sá sem notar gömlu aðferðina.
Hugsunin er önnur, og krefst þarafleið-
andi nýrrar aðferðar, en hljóðfæraleikar-
inn þarf að kunna skil á báðum. Það
sem meginmáli skiptir í flestum tón-
verkum, er hægt að sýna með línu-
teikningu, og hvort afgangurinn er af-
greiddur með strangt útfærðum melódí-
um og hljómum, eða látinn ráðast af
hugmyndaflugi og getu einstakra hljóð-
færaleikara, virðist oft ekki skipta Cage
neinu máli, eða jafnvel gera honum
gæfumuninn. Menn geta síðan stimplað
hann svindlara, geggjaðan, eða hvað sem
hvur vill, en því verður hinsvegar ekki
neitað, að aðferðir hans og hugmyndir
hafa komið af stað mörgu því sem hæst
ber nú í tónlist Evrópu. Meistaraverk
nútimans, Gruppen fur drei orchester og
Zeitmasse eftir Stockhausen, hefðu varla
orðið til ef Cage hefði ekki verið búinn
að sýsla við tilviljunina sem tónlistar-
element, og enn síður hefði Stockhausen
samið Mikrofónmúsík sína án fyrirmynd-
ar í þagnartónlist Cage frá 1960. Þó á
músík-happening-leikhúsið, sem er mik-
il tíska í Evrópu þessa dagana, undir
forustu Kagels frá Argentínu og ung-
verjans Ligetis, honum mest að þakka
eða kenna, en það er kapítuli fyrir sig og
sinn tíma.
55