Andvari - 01.06.1963, Page 96

94
SIGFÚS HAUKUR ANDRÉSSON
ANDVARI
þróun fríhöndlunarinnar á Islandi og
stuðla að viðgangi hennar eftir beztu
getu, en sízt var til þeses ætlazt, að þessi
nefnd færi sjálf að reka verzlun í nafni
konungs, enda var slík verzlun algerlega
á móti tilskipununum um fríhöndlunina.
Eins og áður hefir komið fram, voru
nefndarmenn líka andvígir slíkum verzl-
unarrekstri, nema helzt Thodal, sem
lengst embættisferils síns á Islandi hafði
átt þar konungsverzlun að venjast og taldi
henni margt til gildis. Það voru hinar
fljótfærnislegu aðgerðir sölunefndar gegn
Petersen kaupmanni, sem neyddu hana
til að taka við rekstri verzlunar hans, því
að hvorki vegna hagsmuna konungssjóðs
né íbúanna á kaupsvæði Eyrarbakka var
hægt að láta hana stöðvast. Þess var hins
vegar ekki að vænta, að neinn hagnaður
yrði af verzluninni í höndum nefndar-
innar, þar eð hún rak hana með hangandi
hendi og lét hana dragast saman árin
1791—92, þegar íslenzka verzlunin var
þó mjög svo hagstæð. Þegar reynt var svo
að bæta úr þessu fyrir tilstilli Thodals,
hittist svo illa á, að íslenzka verzlunin
gerðist óhagstæð um skeið sökum styrj-
aldanna í Evrópu. Reynsla sölunefndar
af þessari beinu þátttöku í íslenzku verzl-
uninni varð því allt annað en góð og
hafði þetta óhjákvæmilega allmikil áhrif
á stefnu hennar í verzlunarmálum Is-
lands.
Þegar breytt var um verzlunarháttu á
Islandi árið 1788, var það ætlun stjórnar-
innar og sölunefndar, að hið nýja verzl-
unarfyrirkomulag skyldi verða eins hag-
stætt Islendingum og lögin um það fram-
ast leyfðu. Verzlunin var að vísu eingöngu
bundin við þegna Danakonungs, en til
þess að þeir kaupmenn, sem keyptu verzl-
unareignir konungs á höfnunum á Is-
landi, yrðu ekki of einráðir um verzlunina
þar, máttu aðrir kaupsýslumenn úr ríkj-
um konungs senda skip sín til íslands á
sumrin og láta reka verzlun frá skipun-
um 4 vikur á hverjum stað. Þetta voru
hinir svonefndu lausakaupmenn, og sóttu
þeir allmikið til landsins fyrstu árin eftir
að verzlunin var gefin frjáls. Fastakaup-
menn, þ. e. þeir, sem höfðu tekið við eign-
um konungsverzlunar og ráku verzlun í
landinu árið um kring, tóku brátt að
kvarta við sölunelnd yfir samkeppni
lausakaupmanna. Fjölluðu þessar kvart-
anir einkum um það, að lausakaupmenn
verzluðu ekki aðeins lengur árlega en
hinar tilteknu 4 vikur á gömlu verzlun-
arhöfnunum, heldur og alls staðar ann-
ars staðar við landið, þar sem þeim sýnd-
ist, og kæmu sér meira að segja upp bæki-
stöðvum í landi. Nú var það alls ekki
bannað í hinum upphaflegu tilskipun-
urn um fríhöndlunina að reka verzlun
utan hinna 25 hafna einokunarinnar, né
heldur, að lausakaupmenn hefðu ein-
hverjar bækistöðvar í landi.19 Og í bréfi
til sölunefndar 30. marz 1790 taldi rentu-
kammerið rétt að bíða átekta með að
sinna kvörtunum fastakaupmanna af
þessu tagi, þar til séð væri, hverju fram
yndi með viðgang fríhöndlunarinnar og
hún hefði náð að festa rætur.20 Var svo
látið þar við sitja að sinni.
Það var í rauninni ekki fyrr en sölu-
nefnd hafði tekið við verzluninni á Eyr-
arbakka, að hún fór að sinna þessu máli
í alvöru. Kærur fastakaupmanna voru þá
að vísu orðnar háværari, en ekki fer þó
hjá því, að hinir beinu hagsmunir, sem
nefndin hafði nú að gæta í Eyrarbakka-
héraði, hafi flýtt fyrir aðgerðum hennar.
Kemur þetta raunar fram í álitsgerð Tho-
dals, sem mjög er vitnað í hér að framan,
er hann ræðir um óleyfilega verzlun
lausakaupmanna í Þorlákshöfn og Sel-
vogi og það tjón, sem þeir valdi Eyrar-
bakkaverzlun. Stefnubreyting sölunefnd-
ar kemur vel í ljós í bréfum hennar til
Kristófers Kahrs kaupmanns í Björgvin,