Andvari - 01.06.1963, Blaðsíða 14

12
SÍMON JÓH. ÁGÚSTSSON
ANDVARI
frumástands síns. Hjóli tímans verður
ekki snúiS aftur á bak. Afturhvarf til
náttúrunnar þýðir að draga úr ágöllum
menningarinnar, að lifa í fyllra samræmi
við eðli okkar og náttúruna. Þetta frjálsa,
einfalda og eðlilega líf er ekki eintómur
hugarburður. Það er enn til í dölum
Sviss.
Rousseau taldi sig umbótamann, en
ekki byltingamann. Samtíðarmenn hans
töldu rit hans heillandi draumsýn, þau
sameinuðu anda og kraft skáldskapar og
rök heimspekinnar. Máttur tilfinninga og
hugsunar lögðust á eitt, þaðan er þeim
kominn hinn mikli sannfæringarkraftur.
Jafnvel þeir, sem létu ekki sannfærast,
viðurkenndu ritsnilld og rökfimi Rous-
seaus. Voltaire kemst svo að orði í frægu
bréfi til hans: „Aldrei hefur slíku and-
ríki verið beitt í þeim tilgangi að gera
oss að skepnum. Menn dauðlangar til
þess að skríða á fjórum fótum, þegar þeir
lesa rit yðar. En þar sem ég lagði niður
þennan vana fyrir meira en 60 árum,
finn ég til allrar óhamingju, að mér er
ómögulegt að taka hann upp aftur, og
læt ég þetta náttúrlega atferði eftir þeim
mönnum, sem eru þess verðugri að taka
það upp en þér og ég.“ — SkopiS levnir
sér ekki.
Þjóðfélagssammngiirmn. Meðal sam-
tíðarmanna sinna var Rousseau frægur
sem höfundur RitgerSarinnar um mis-
réttið, BréfiS til d’Alemberts, La Nouvelle
HéloYse og Emil. Þjóðfélagssamningnum
veittu fáir athygli fyrst í stað. Þar dregur
Rousseau ekki upp mynd af æskilegu
uppeldi eða hamingjusömu hjónabandi,
heldur af réttlátum þjóðfélagshögum og
stjórnskipun. Upptök félagslegs réttlætis
eru ekki í því fólgin, að þeir, sem lítils
megna, samþykki að lúta hinum sterku.
Réttlætið gerir ráð fvrir frjálsu samkomu-
lagi, samningi jafnrétthárra aðila. Þegar
við virðum samning, sem við höfum gert
frjálsir og án nauðungar, lútum við vilja
sjálfra okkar, sem samninginn gerðum.
Samningurinn bindur okkur skilyrðis-
laust. Ríkið, sem gætir réttarins, á ekki
að víkja hársbreidd frá honum.
Hafa ber í huga, að Þjóðfélagssamn-
ingurinn er einungis hluti af miklu stærra
verki, sem Rousseau ætlaði sér að rita
um pólitískar stofnanir, uppruna ríkis-
valdsins og grundvöll þjóðfélagsins. Hann
lauk aldrei nema litlum hluta þess, þeim
hluta, sem auðveldast var að semja.
Ritið hefst á þessum orðum: „Maður-
inn er fæddur frjáls, en er þó alls staðar
í hlekkjum. Einn telur sig annars herra,
en er þó þeirn meiri þræll.“ Þótt Rousseau
slái í upphafi á strengi áróðurs og tilfinn-
inga, er Þjóðfélagssamningurinn ólíkur
öðrum ritum hans að því leyti, að hann
er strangfræðilegur og erfiður og þurr
aflestrar.
Grundvöllur félagslegs réttlætis getur
aðeins verið hugsanlegur samningur, sem
þjóðfélagsþegnarnir gera sín á milli. Með
honum afsalar hver einstaklingur sér sér-
réttindum sínum heildinni til heilla. Al-
mennur vilji, la volonté générale, á svo
að stjórna því í samræmi við markmiðið,
almannaheillina. Lögin verða að vera
samþykkt á allsherjarsamkomu eða þjóð-
þingi, slík lög tjá almennan vilja. En
framkvæmdavaldið getur þó þjóðin öll
ekki farið með, heldur verður hún að
fela það stjórnarnefnd, sem getur verið
með ýmsu móti. Fámennum þjóðfélögum
hæfir bezt lýðstjórn, miðlungs-stórum
þjóðfélögum höfðingjastjórn, en stórveld-
um konungsstjórn. En hvert sem stjórnar-
formið er, ber ávallt að stjórna í sam-
ræmi við almennan vilja. En á þessu hef-
ur lengi verið hinn mesti misbrestur. Þó
trúir Rousseau því, að unnt sé að bæta
spillt ríki með réttlátari lögum. Hann
glímir hér við það vandamál, hvernig