Andvari - 01.01.1982, Side 136

134
IIOLGI R KJÆR
ANDVARI
ig hinn eini, er snart mig inn að hjarta-
rótum.“ Eldri menn kveða upp sama
dóm. Austfirzkum bónda, fæddum
i858, farast svo orð, að versin, sem
hann lærði barn að aldri, hafi orðið
honum „dýrmætt veganesti“. Vestfirzk-
ur bándi, fæddur 1861, segir móður sína
hafa bent sér á guðræknisrit á borð við
Passíusálmana og Mynstershugvekjur.
Því næst bætir hann við: „Það er leið-
sögn og fræðsla mæðranna, sem bæði
cg og aðrir hinna gömlu, er ólumst
upp heima, helzt getum skýrt frá og
þakkað fyrir. Þær fæi’ðu okkur í hlý ull-
arföt, sem þær sjálfar höfðu unnið. Þæv
gáfu okkur þann mat, sem þær töldu
beztan og hollastan. Þær minntu okk-
ur á að þakka Guði fyrir fæðu og klæði.
Þær kenndu okkur börnunum allt það,
sem orðið gat til heilla og hamingju. Nú
eru gleymd nöfn flestra þessara íslenzku
mæðra, sem lögðu grundvöllinn að ham-
ingju þjóðarinnar í þá daga, þegar ekki
var enn um að ræða nokkra fræðslu
r.ema á heimilunum og í kirkjunni.“
Lestrarkennsla
Þegar börnin höfðu lært Faðirvorið,
var tími til þess kominn að hefja lestrai--
kennsluna. Sem fyrr segir, kváðu lög á
um það, að byrjað skyldi um fimm ára
aldurinn og eigi síðar en á áttunda ári.
Almennt hófust menn handa sex-sjö ára
gamlir, en í stöku tilvikum tóku greind
börn til nokkru fyrr.
Ef borið er saman við það, sem nú
gerist, voru aðstæður harla frumstæðar.
Fyrir 1860 var ekki um að ræða nein
stafrófskver, svo að börnin urðu að læra
byrjunaratriðin af einhverri þeirri bók,
sem til Var á heimilinu. Þar sem Biblían,
Postillan og Sálmabókin voru útbreidd-
astar, voru þær notaðar sem fyrstu les-
bækur. Á einum stað er getið um tíma-
ritið Skírni, auk Vídalínspostillu.
Móðirin kenndi börnum sínum bæn-
ir og vers, en ýmsir höfðu lestrarkennsl-
una með höndum. Oftast mun móðirin
hafa átt hlut að máli, en faðirinn kom
einnig við sögu, ásamt afa eða ömmu,
gamalli konu á bænum, vinnumanni eða
vinnukonu, eldri bróður eða systur.
Stundum fóru fleiri en einn með hlut-
verk kennarans, t. d. móðirin í fyrst-
unni, en síðar aðrir á bænum. Ymis börn
voru svo bráðþroska, að þau þörfnuð-
ust því nær engrar aðstoðar við að læra
að stafa. Þau spurðu eldra fólkið, hvað
bókstafirnir hétu, áður en nokkrum hug-
kvæmdist að kenna þeim. Bóndakona,
fædd 1859, lærði að lesa með þeim
hætti, að hún stóð við hlið upplesara á
kvöldvökunni og reyndi að stauta sig
áfram. Hún tók til við neðstu línuna á
hverri blaðsíðu og reyndi að ljúka henni
jafn snemma lesaranum. Seinna gat hún
byrjað á miðri síðu, og að lokum fylgd-
ist hún með lestri sögumanns öllum.
Flest börn hlutu þó tilsögn, en oftast fór
hún fram án þess að „kennarinn“ léti
af verki sínu. Þegar móðirin eða ein af
gömlu konunum átti hlut að máli, sat
hún jafnan og prjónaði. Tók hún þá
barnið á kné sér ellegar lét það standa
hið næsta sér, benti af og til með prjón-
inum eða vísifingri á bókstafina og
nefndi nafn þeirra eða lét barnið nefna.
Þótt þessir kennarar væru ómenntaðir
og kennslutækin væru takmörkuð, gat
fræðslan orðið barninu ánægjuleg.
Bóndi nokkur, fæddur 1853, segir móð-
ur sína hafa byrjað á að kenna börnun-
um fyrsta bókstafinn í nafni hvers og