Andvari - 01.01.2002, Síða 74

72
SIGURÐUR RAGNARSSON
ANDVARI
ar- og frelsisbaráttu þjóðarinnar á liðnum öldum. Hlaut þessi hugmynd
brautargengi, og voru þeir Einar 01. Sveinsson, þá háskólabókavörður,
og Ólafur Lárusson prófessor fengnir til að taka sæti í sérstakri
sögusýningarnefnd ásamt tillögumönnunum tveimur, Einari og Guð-
laugi. Sögusýningamefndin hófst þegar handa og vann ósleitilega að
verkefni sínu, eins og best sést á því, að næstu tvo mánuði hélt hún
daglega fundi. Einar hefur í riti þjóðhátíðarnefndar, Lýðveldishátíðin
1944, gert ítarlega grein fyrir tilurð og tilhögun sýningarinnar og þeim
tilgangi, sem vakti fyrir nefndarmönnum. Hann var ekki síst sá að
vekja hina uppvaxandi kynslóð, sem sjálf hafði enga reynslu og lítil
kynni af sjálfstæðisbaráttunni, til vitundar um strit og stríð genginna
kynslóða fyrir því frelsi, sem nú var fengið.8> Sýningunni var valinn
staður í húsi Menntaskólans í Reykjavík, því að nefndarmönnum þótti
hann eftirsóknarverðastur allra staða fyrir slíka sýningu sökum sögu-
legra minninga, sem við hann tengdust, en þar kom hið endurreista
alþingi saman fyrstu áratugina og þar var vettvangur þjóðfundarins
1851.
Eins og áður var getið breyttu kosningasigrar Sósíalistaflokksins og
valdataka sósíalista í ASI haustið 1942 landslagi íslenskra stjórnmála.
Það tók nokkurn tíma fyrir forystumenn annarra flokka að átta sig á
hvað í því fólst, og kann þar að liggja hluti skýringarinnar á því, að
ekki tókst að mynda þingræðisstjórn að haustkosningunum loknum.
Því ákvað Sveinn Björnsson ríkisstjóri að höggva á hnútinn með
myndun utanþingsstjórnar hinn 16. desember 1942. Viðhorf stjóm-
málaflokkanna til þessarar stjórnarmyndunar var blendið allt frá upp-
hafi og því blendnara sem lengra leið. Einkum var Ólafi Thors upp-
sigað við utanþingsstjórnina frá fyrsta fari. Eftir lýðveldisstofnunina
óx þeirri skoðun mjög fylgi, að stjórnmálaflokkarnir yrðu nú að axla
þá ábyrgð að mynda nýja þingræðisstjórn. Sósíalistaflokkurinn hafði
allt frá hausti 1942 verið reiðubúinn til þátttöku í ríkisstjórn. Grund-
vallarforsendan fyrir stjórnarþátttöku sósíalista var þau breyttu krafta-
hlutföll í þjóðfélaginu, sem kosningasigrar Sósíalistaflokksins og sig-
ursæl kjarabarátta verkalýðshreyfingarinnar höfðu staðfest. Þeir álitu,
að það jafnvægi, sem skapast hafði í styrkleikahlutföllum höfuðstétt-
anna í landinu, fæli í sér sögulegt tækifæri, sem ekki mætti láta ganga
sér úr greipum. Hin mikla fylgisaukning flokksins lagði forystu hans
þá skyldu á herðar að nýta þennan nýfengna styrk til hagsbóta fyrir
umbjóðendur sína. Sósíalistar voru miklir stuðningsmenn samfylk-