Andvari - 01.01.2002, Side 104

HJALTI HUGASON
/
Klukka Islands í kirkjusögulegu ljósi
Inngangur
Hér skal þess freistað að skoða aldarfarslýsingar, persónur og atburði í ís-
landsklukkunnii hinu mikla meistaraverki Halldórs Kiljans Laxness sem út
kom í þremur hlutum á árunum 1943-1946, út frá sjónarhomi íslenskrar
kirkjusögu á sögutíma verksins. I þessari aðferð felst vissulega ekki túlkun á
skáldverkinu eða hugarheimi þess í eiginlegum skilningi. Hér er aðeins um
að ræða tilraun til að staðsetja „drama“ skáldsögunnar í hinu kirkjusögulega
umhvefi sínu, sem og til að gaumgæfa á hvem hátt höfundur hefur hagnýtt
sér kirkjusögulegt efni er hann samdi söguna.
Klukkan sem verkið dregur nafn sitt af var ekki kirkjuklukka eða eins og
gamli maðurinn úr Bláskógaheiðinni sagði: „Allar þær kirkjuklukkur sem
páfinn átti fyrrum á kóngurinn nú. En þetta er ekki kirkjuklukka. Þetta er
klukka landsins."1 I upphafi sögunnar segir og að klukkan hafi verið eina
sameign íslensku þjóðarinnar sem metin varð til fjár og að henni hafi verið
hringt til dóma og á undan aftökum.2 Hljómur hennar boðaði því réttlæti
þessa heims og framgang þess.
I samræðu sinni í Skálholti nærri miðbiki sögunnar varpa Snæfríður og
Arnas skýru ljósi á það réttlæti sem ríkti á sögutíma Islandsklukkunnar og
það réttlæti var kalt. Snæfríður spyr: „Hafi nú réttinum skeikað... er þá ekki
réttlætið meira virði en höfuð eins betlara? - jafnvel þó því kunni að skeika
endrum og eins.“3 Arnas svarar: „Takist réttinum að fullsanna sekt manns
skal sá sami fyrir týna sínu höfði - þó hann hafi aldrei framið glæpinn. Það
er hörð kenníng; en án hennar mundum við ekki hafa réttvísi.“4
Hér er ekki spurt um hinn raunverulega glæp heldur það eitt hvort yfirvöld
fullnægðu formlegum kröfum um rétta málsmeðferð. Það réttlæti sem sam-
félagsskipanin krafðist var því aðeins sá réttur sem yfirvöldin sköinmtuðu
þegnunum, hvað sem leið raunverulegum gerðum þeirra. Höfuð manns á
borð við Jón Hreggviðsson á Rein var léttvægt mælt á þá vog. Sjálfur koinst
Jón líka að þeirri niðurstöðu að ranglæti höfðingjanna væri vont en réttlæti
þeirra væri þó verra.5