Uppeldi og menntun - 01.01.1998, Blaðsíða 87

SIGRÚN AÐALBJARNARDÓTTIR, LEIFUR GEIR HAFSTEINSSON
fjölskyldutengsl, reykingar foreldra og félagahópurinn spái betur fyrir um reyk-
ingar unglinga en sálfræðilegir þættir. Þannig telja þau að reykingar unglinga ráðist
fremur af félagslegu umhverfi en persónubundnum þáttum. Conrad, Flay og Hill
(1992) tóku saman yfirlit um langtímarannsóknir á því hvers vegna börn byrja að
reykja (27 rannsóknir á árunum 1980-1991). Þau draga m.a. fram þáttinn félagsleg
tengsl og kom þar fram eins og vænta mátti að tengsl við vini (reykingar vina og
velþóknun þeirra) höfðu mikið að segja um hvort unglingurinn byrjaði að reykja.
Fjölskylduþættir, sem þau skiptu í fjölskyldubönd og velþóknun fjölskyldunnar, virtust
ekki hafa eins stöðug tengsl við reykingar unglinganna. Fjölskyldubönd voru
könnuð m.a. með mælingum á tilfinningatengslum við móður og föður, nærveru
föður, samverutíma fjölskyldunnar, væntingum foreldra til náms barnanna og á
leiðsögn eða strangleika foreldra (í níu rannsóknum komu einhver þessara atriða
fram). Velþóknun fjölskyldunnar var athuguð m.a. með mælingum á stuðningi
foreldra, viðhorfum foreldra til reykinga og þrýstingi systkina (í tíu rannsóknum
komu einhver þessara atriða fram). Þau Conrad og félagar (1992) segja að rann-
sóknir á þessu sviði sýni misvísandi niðurstöður, jafnvel þegar sama breyta sé
notuð við að kanna áhrif tiltekins fjölskylduþáttar á reykingar. Sem dæmi nefna
þau að í tveimur rannsóknum komi fram að börnum, sem búa við neikvæð tilfinn-
ingatengsl við foreldra, sé hættara við að byrja að reykja. I annarri rannsókn komi
þessi tengsl hins vegar aðeins fram í tilviki stúlkna, í öðrum rannsóknum skipti ald-
ur barnanna máli og í enn öðrum komi slík tengsl ekki fram. Svipaða sögu er að
segja um niðurstöður rannsókna bæði þegar könnuð eru áhrif strangleika og áhrif
velþóknunar foreldra á hvort börn þeirra byrja að reykja.
Síðan Conrad og félagar gáfu út yfirlit sitt hafa m.a. Biglan, Duncan, Ary og
Smolkowsky (1995) birt niðurstöður úr yfirgripsmikilli langtímarannsókn sinni. Þar
eru fjölskylduhættir (fremur en uppeldishættir) greindir í þrennt (þrjú atriði mynda
hverja lTugsmíð): fjölskylduhættir sem einkennast af (a) árekstrum, til dæmis mikl-
um deilum af litlu tilefni, (b) samstöðu, til dæmis fjölskyldumeðlimir styðja hver
annan og (c) stjórnun, til dæmis spurningu um hve oft barn fer eitthvað sem því
hefur verið sagt að fara ekki. Fram kom að fjölskylduhættir sem einkennast af
árekstrum og lítilli samstöðu spá fyrir um litla stjórnun foreldra síðar (12 mánuðum
síðar) sem aftur tengist því að unglingar eru líklegri til að byrja að reykja (6 mán-
uðum eftir það). Þessi tengsl á milli stjórnunar foreldra og reykinga unglinganna
komu fram hvort sem foreldrar eða vinir reyktu eða ekki, en reykingar foreldra og
vina spáðu einnig fyrir um reykingar unglinganna.
Þá athuguðu Doherty og Allen (1994) hvernig samstaða í fjölskyldunni tengdist
reykingum unglinganna. Fram kom í rannsókn þeirra að í fjölskyldum þar sem
minni samstaða ríkti voru unglingarnir, sem voru á aldrinum 11-13 ára, líklegri til
að hafa byrjað að reykja sex árum síðar en þar sem meiri samstaða var við lýði.
Líkurnar urðu enn meiri ef foreldri reykti.
Þrátt fyrir ofangreindar rannsóknir er ljóst að mjög skortir á haldbærar rann-
sóknir á tengslum uppeldishátta og tóbaksreykinga unglinga. Conrad og félagar
(1992) draga gæði rannsókna á þessu sviði í efa og segja þær verða að byggja á
traustari kenningum og vandaðri mælingum. Jafnframt telja þau hörgul á rann-
85