Tímarit lögfræðinga - 01.11.1994, Síða 17

um praktisk monisme, sem e.t.v. felur í sér undanhald frá fræðikenningunni
um tvíeðli réttarins, með hliðsjón af reynslu, eða viðurkenningu á nýjum
aðstæðum. Hér á landi hefur ekki verið fjallað um þróunina fræðilega en sú
áskorun Ragnars Aðalsteinssonar „að láta dualismann lönd og leið á sviði
alþjóðlegra mannréttindasamninga og ... beita reglum alþjóðasamninganna um
vernd mannréttinda sem landsréttur væri, þannig að þjóðréttarreglur hafi for-
gang, ef þeim lýstur saman við ósamþýðanlegar reglur landsréttar“19 slær á
sömu strengi.
Svo sem rakið hefur verið hér að framan hefur fræðileg umræða og greining
dóma reynst erfiðleikum bundin þegar gengið er út frá hinu hefðbundna
sjónarmiði um tvöfalt eðli réttarins og réttarheimildafræði sem byggð er á
vildarréttarkenningum og sjónarmiðum um fullveldi hvers ríkis í málum á
yfirráðasvæði þess. Menn ráku sig á að erfitt var að lýsa réttarástandinu út
frá þeim hugtökum og þeim sjónarmiðum sem venjulegt var að ganga út frá.
En það má halda því fram að hinar fastmótuðu fræðikenningar hafi stýrt
fræðilegri umræðu, þannig að megináherslan hefur ekki verið hvort, hvers
vegna og þá hvemig beita á ákvæðum mannréttindasáttmálans og öðrum
ákvæðum þjóðréttarsamninga í landsrétti, heldur hvort ákvæðin séu nú „hluti
landsréttar“ eða réttarheimild í landsrétti. Ut frá kenningum um tvíeðli réttar-
ins leita menn leiða til að gera ákvæðin að landsrétti, án lögleiðingar, til þess
að þeim megi beita. Með lögleiðingu er síðan leitast við að gera ákvæðin að
reglum innan réttarkerfisins og beita sömu sjónarmiðum um beitingu þeirra
og lögskýringu og um aðrar reglur í landsrétti.
Breyttar aðstæður kalla á breytta hugtakanotkun og í raun má halda því
fram að það sé ekki aðeins kenningin um tvíeðli réttarins sem hefur átt erfitt
uppdráttar í breyttu umhverfi, heldur risti vandinn dýpra og breyttar aðstæður
geri ljósari en áður var annmarka á hugmyndafræði og útfærslu vildarréttarins
sem ráðið hefur ríkjum í norrænum rétti.
Eins og bent hefur verið á kalla breyttar aðstæður m.a. á endurskoðun á
þeirri réttarheimildafræði sem ráðið hefur ríkjum í íslenskum rétti.20 Að
mínu mati verður heldur ekki fram hjá því litið að taka tillit til flóknari
aðstæðna og samspils landsréttar og þjóðréttarlegra skuldbindinga en áður var.
Nægir hér að vísa til eðlis þjóðréttarreglna og benda á að raunveruleg beiting
þjóðréttarreglna í landsrétti verður hvorki skilin né skýrð án þess að sérstakt
eðli ákvæðanna sé tekið til athugunar, annars vegar samhengi þjóðaréttar og
landsréttar og þær skyldur sem ríki taka á sig við gerð hinna ýmsu alþjóðlegu
samninga; hins vegar mismunandi eðli ákvæðanna sjálfra, hvort þeim er ætlað
að hafa bein áhrif í landsrétti og hvort þau eru þá orðuð með þeim hætti að
19 Ragnar Aðalsteinsson: „Alþjóðlegir mannréttindasáttmálar..“, bls. 22-23.
20 „Réttarheimildir og lagatúlkun“. Tímarit lögfræðinga 3. hefti 1990, bls. 129-132.
165