Tímarit lögfræðinga - 01.11.1994, Qupperneq 39

Samkvæmt 2. gr. stjómarskrárinnar fara dómendur með dómsvaldið. í því hlutverki felst
meðal annars að ákvarða mönnum refsivist vegna ólögmætrar hegðunar, og eru ekki aðrir
handhafar rikisvalds bærir til þess. Er það grundvallarregla íslensks réttar, sem meðal annars
á sér stoð í 65. gr. stjórnarskrárinnar, að enginn verður sviptur frelsi sínu nema úrskurður
dómara komi til. Jafnframt verður málsmeðferðin, sem leiðir til þess úrskurðar, að uppfylla
ákveðin skilyrði, sem nú koma aðallega fram í lögum nr. 19/1991 um meðferð opinberra
mála, en á þeim tíma er um getur í málinu í lögum nr. 74/1974 um sama efni. Ákvæði 26.
gr. laga nr. 48/1988, er lengdi refsivist og fékk forstöðumönnum fangelsa ákvörðunarvald
þar um, var því í andstöðu við framangreind ákvæði stjórnarskrár.
Áfrýjandi sætti samkvæmt framansögðu ólögmætri frelsisskerðingu umfram dæmda refsivist
og á þegar af þeirri ástæðu rétt til bóta úr ríkissjóði.... Eins og hér háttar til þykir hinn skammi
fymingarfrestur 157. gr. þágildandi laga um meðferð opinberra mála ekki eiga við.
Með sama hætti og héraðsdómur er framsækinn, með því að vísa beinlínis
til ákvæða mannréttindasáttmálans um niðurstöðu, á þeim tíma er sáttmálinn
hafði ekki verið lögtekinn og fræðileg óvissa var um þýðingu hans í landsrétti
- má segja að úrlausn Hæstaréttar sé mjög meðvituð í því að vísa ekki til
ákvæða mannréttindasáttmálans, á þeim tíma er lög nr. 62/1994 höfðu verið
samþykkt, en fyrir gildistöku þeirra. Á þessu stigi er óvíst hvert framhaldið
verður: hvort dómstólar velja þá leið að blása lífi í ákvæði stjómarskrárinnar,
eins og virðist gert ráð fyrir í greinargerð með frumvarpi til laga nr. 62/1994
(og þá, eins og ég hef reynt að sýna fram á hér, að nokkru með bundnar
hendur af réttarframkvæmd stofnana Evrópuráðsins), eða hvort dómstólar
velja þá leið að rökstyðja úrlausnir sínar með vísan til þjóðréttarlegra skuld-
bindinga ríkisins, og ákvæða mannréttindasáttmálans, eftir atvikum með leið-
beiningum til löggjafans um nauðsynlegar lagabreytingar. Hvert sem fram-
haldið verður, er það mikilvægt að fram komi í úrlausnum dómstóla, rök-
stuðningur fyrir niðurstöðu, þannig að til leiðbeiningar sé fyrir þá sem leita
réttar síns fyrir dómstólunum - einkum að rökstutt sé, hvaða þýðingu rök-
dómi að taka til rækilegrar athugunar, hvort nægileg rök séu til að setja skilyrði um aldurshámark
manna, sem leyfi hafa til leiguaksturs fólksbifreiða á svæðum, þar sem fjöldatakmarkanir gilda, en
ekki annarra atvinnubifreiðastjóra. í þvi samhengi ætti að taka til sérstakrar athugunar stöðu þeirra
manna, er fengið hafa án fyrirvara og nýtt átölulaust í framkvæmd svonefnd „útgerðarleyfi“ þar sem
meðal annars verður ekki séð, að í slíkum tilvikum verði í sama mæli byggt á þeim öryggis- og
þjónustusjónarmiðum, sem vikið er að í nefndum hæstaréttardómi“.
Svo sem fram kemur f áliti umboðsmanns, er það fyrst og fremst í verkahring löggjafans að
taka afstöðu til flókinna álitaefna sem þessara, sem varða mikilvæga hagsmuni manna, og hvílir
sú ábyrgð á löggjafanum að vanda til lagasetningar, þar sem reynir á grundvallarréttindi
þegnanna. Hér er um flókin álitaefni að ræða og er óraunhæft að ætlast til þess að stjóm-
sýsluhafar geti við úrlausn einstaks máls brugðist við kröfum og sjónarmiðum sem byggja á
því að brotið sé gegn mannréttindavernd - ef skýr lagaheimild mælir fyrir um niðurstöðu málsins.
Mikilvægi þess að við lagasetningu sé gætt að þeim skuldbindingum sem leiða af ákvæðum
mannréttindasáttmálans verður því ekki ítrekað um of - og er að því er best verður séð vanrækt
í áliti nefndar þeirrar er samdi greinargerð með frumvarpi til laga nr. 62/1994.
187