Tímarit lögfræðinga - 01.10.1999, Síða 47

mið af grundvallarreglu íslensks réttar um tvígreiningu þjóðaréttar og lands-
réttar, sbr. t.d. H 1991 1690.
Til skýringar er bent á að íslenska ríkið getur orðið bótaskylt gagnvart lög-
aðilum og einstaklingum ef löggjafinn setur reglu sem fullnægir ekki kröfum
stjómskipunar lýðveldisins, sbr. t.d. reglu 70. gr. stjómarskrár lýðveldisins
Islands nr. 33/1944 um rétt til réttlátrar málsmeðferðar fyrir óháðum og
óhlutdrægum dómstóli.3 Enn fremur getur ríkið orðið bótaskylt vegna þess að
framkvæmdavaldið setur almenna reglu sem nýtur ekki lagastoðar eða gengur
gegn stjómarskrá, sbr. t.d. reglu 75. gr. stjómarskrárinnar, þess efnis að atvinnu-
frelsi verði ekki skert nema með lögum.4 Hér er um reglur innlends réttar að
ræða sem byggja á hefðbundnum lögfræðilegum skilningi á stjómarskrá lýð-
veldisins og valdheimildum löggjafar- og framkvæmdavalds.
Á hinn bóginn getur ríkið orðið bótaskylt á grundvelli þjóðaréttar. Slík
bótaskylda byggist á því að rikið hafi ekki staðið við skuldbindingar sem það
hefur skapað sér að þjóðarétti. Skiptir í því samhengi engu máli hvaða handhafi
opinbers valds er ábyrgur fyrir slíku broti. Athafnir dómstóla, framkvæmda-
valdshafa og löggjafa geta allar falið í sér bótaskylt þjóðréttarbrot.5 Ein-
staklingur eða lögaðili sem verður fyrir tjóni vegna bótaskylds þjóðréttarbrots
ríkis getur hins vegar ekki samkvæmt þjóðarétti krafist bóta fyrir dómstólum
rikisins enda gæti þjóðréttarbrotið verið afleiðing dóms sem kveðinn væri upp
af dómstóli þess. Með öðmm orðum er ekki til þjóðréttarregla sem kveður á um
það að dómstólar einstakra ríkja skuli dæma um bótakröfur af þessu tagi. T.d.
telja breskir og bandarískir dómstólar sig ekki bæra til að dæma bætur í til-
vikum sem þessum nema annað og meira komi til.6 Þá kemur ekki til greina að
dómstólar í öðrum ríkjum en hinu bótaskylda fjalli um bótaskyldu vegna þjóð-
réttarbrots, sbr. t.d. H 1995 2023, enda hafa dómstólar eins ríkis ekki lögsögu
yfir öðrum ríkjum.
í sem stystu máli er ljóst að samkvæmt viðteknum lögfræðilegum skilningi
þá getur ríkið orðið bótaskylt gagnvart einstaklingi á grundvelli þjóðaréttar þótt
einstaklingurinn geti ekki sótt rétt sinn á grundvelli landsréttar fyrir hérlendum
dómstólum. Á sama tíma er ljóst að bótaréttur getur stofnast á grundvelli lands-
réttar enda þótt engan slíkan rétt leiði af þjóðarétti eða megi sækja fyrir alþjóð-
legum dómstólum. Þannig gildir sú almenna regla bæði samkvæmt þjóðarétti
og innanlandsrétti að dómstólar einstakra rrkja geta því aðeins dæmt ein-
staklingum eða lögaðilum bætur úr hendi viðkomandi ríkis að regla innan-
landsréttar mæli fyrir um bótarétt.
3 Sjá dóm Hæstaréttar frá 18. júní 1998 í máli nr. 418/1997.
4 Sjá t.d. H 1996 2956.
5 Hér er einkum vísað til uppkasts ILC, Draft Articles on State Responsibility, 6. gr.
6 Hér er vísað til þess sem fram kemur í skriflegum athugasemdum framkvæmdastjómar EB til
EFTA-dómstólsins í máli Erlu Maríu Sveinbjömsdóttur nr. E-9/97, bls. 17.
199