Frjáls verslun - 01.02.2001, Blaðsíða 21

FORSÍÐUGREIN TVÍKEPPNI í VIÐSKIPTALÍFINU
Eftir tídar sameiningar fyrirtœkja á undanfórnum
árum finnst mörgum sem íslenskt viðskiptalíf ein-
kennist nú aftvíkeppni á mörgum mörkuðum; að
markaðsöflin leitist við að hafa aðeins tvö stór og
ráðandi fyrirtæki á hverjum markaði og að pað
skorti fyrir vikið samkeppni. En ríkir tvíkeppni eða
alpjóðleg samkeppni á mörkuðum? Lítumyfir
skylmingar viðskiptalíjsins, skoðum nýjar viðskipta-
blokkir og riddarana á hverjum markaði fyrirsig!
Eftir Jón G. Hauksson Myndir: Geir Ólafsson
Hefði verið spurt um það fyrir tuttugu til þrjátíu árum hvort
tvíkeppni væri í íslensku atvinnulífi hefði spurningin líkleg-
ast verið túlkuð út frá svonefndri helmingaskiptareglu Sjálf-
stæðisflokks og Framsóknarflokks (í mörgum tilvikum skipta-
reglu allra flokkanna) sem var þá hvað sýnilegust í bankakerfinu
og sjávarútvegi. Og svarið hefði eflaust orðið ,já“.
Nú er öldin önnur. í hugum langflestra snýst tvíkeppni nú um
það hvernig markaðsöflin á íslandi leitast við að hafa aðeins tvö
stór og ráðandi fyrirtæki, ásamt kannski nokkrum smáum, á
hverjum markaði fyrir sig. Þótt orðið tvíkeppni sé hér notað um
þetta fyrirbæri merkir tvíkeppni í raun tvíokun (duopoly). En
það er ekki allt sem sýnist Eftír að allur heimurinn varð eitt
markaðssvæði er mun erfiðara að skilgreina heimamarkaði,
eins og þann íslenska, mjög þröngt. Þótt tvö fyrirtæki séu stærst
og ráðandi á sínu sviði búa þau langflest við erlenda samkeppni,
eða a.m.k. sterka hótun um innrás ef slakað er á. En er þá frjáls
samkeppni fremur í orði en á borði við þessar aðstæður? Sitt
sýnist hverjum. En hver á að svara þessu svo rétt sé annar en
markaðurinn sjálfur? Því verður ekki mótmælt að hér ríkir frjáls
samkeppni og að ný fyrirtæki hafa frjálsan aðgang að nánast
öllum mörkuðum. Margir þeirra eru á hinn bóginn svo smáir að
markaðsöflin sjálf telja ekki rými á þeim fyrir fleiri en tvö til þrjú
stór fyrirtæki eigi þau að geta gert allt í senn: Iifað af, skilað hlut-
höfum sínum viðunandi ávöxtun, fært launþegum vinnu og sam-
keppnishæf laun og síðast, en ekki sist, skilað neytendum lágu
verði í gegnum stórinnkaup og hagræðingu fyrirtækja.
Er ekki Virk frjáls samkeppni? Ef fyrirtæki sameinast og eftir
standa tvö til þrjú stór og ráðandi fyrirtæki á sínu sviði er þá ekki
lengur um virka frjálsa samkeppni að ræða? Nei, kynnu einhverj-
ir að segja. Á móti kynnu aðrir að álykta sem svo: Jú, það er
einmitt samkeppnin sem sameinar fyrirtæki og ræður því hversu
mörg lifa af á sama markaði. Virk samkeppni er einföld og hún
finnur lausnir, oftast þær bestu. Það er hún sem finnur jafnvægis-
punktana; verðið á vörunni, vinnuaflinu og fjármagninu og sömu-
leiðis hvaða vörur eru framleiddar, hversu mikið af þeim og hve
margir framleiða þær, þ.e. hversu mörg fyrirtæki lifa af í sam-
keppninni; eitt, tvö, þijú, tjögur eða fleiri. Ekki er til betri leið til
að finna þessa jafnvægispunkta en með frjálsri samkeppni og að
gefa markaðsöflunum lausan tauminn.
Erfitt að streitast á móti sameiningum Eftír að Samkeppnisráð
varð áberandi spyrja margir sig að því hvort krukka eigi í mark-
aðsöflin. Á nokkurra manna opinbert ráð, eins og Samkeppnis-
ráð, að stýra samkeppninni? Er hægt að banna fyrirtækjum á ís-
landi að sameinast á meðan allir hamast í ræðu og riti við að tala
um heiminn sem eitt markaðssvæði? Flestir telja erfitt að streit-
ast á móti því í þjóðfélagi einkaeignaréttar að eigendur sameini
fyrirtæki sín í von um hagræðingu og bætta afkomu - og að tjár-
magn þjappist þar af leiðandi saman. Á að banna eiganda lítils fyr-
irtækis, sem hefur sett ailt sitt fé í fyrirtækið, að selja það þótt
kaupandinn sé markaðsráðandi fyrirtæki á sama markaði? Eiga
stjórnvöld að segja honum hvort og hveijum hann eigi að selja
fyrirtækið? Á að banna honum yfir höfuð að selja fyrirtækið? Er
eðlilegt að halda honum í gíslingu með eign sína og neyða hann
til að leysa fyrirtækið upp vilji hann hætta í greininni? Varla!
Á hinn bóginn má líka spyija hvers vegna hafðar eru Sam-
keppnisstofnanir víða um heim og hörð samkeppnislög sett,
eins og í Bandaríkjunum og í Evrópu. Hættan er auðvitað sú
sem menn sjá að stór og ráðandi fyrirtæki á markaði misnoti
aðstöðu sína og semji við einn viðskiptavin sinn gegn því að
henda út vörum keppinautar hans. Tökum t.d. Baug á Islandi
sem er markaðsráðandi á matvörumarkaðnum. Hvernig gætu
framleiðendur og heildsalar brugðist við myndi Baugur
ákveða að semja við einn framleiðanda gegn því að henda út
vörum frá öðrum framleiðendum, keppinautum hans? Vöruval
minnkaði og nánast væri skrúfað fyrir aðgengi annarra fram-
leiðenda að neytendum. Enn má svo velta vöngum yfir því
hvort hægt sé að ákveða það fyrir einhvern kaupmann frá
hveijum hann selji og svo fram eftir götunum.
Neytendur og framleiðendur Mörgum finnst sem fijáls samkeppni
snúi eingöngu að neyhendum, kaupendum vöru og þjónustu. Að
það sé ekki virk samkeppni nema helst tugir fyrirtækja séu að
keppa sín á tnilli og gera sitt besta, bjóða sem besL Þannig er sam-
keppnin auðvitað virkust og viðskiptalífið ferskast og skemmtileg-
ast En neytendahliðin er bara önnur hliðin á málinu. Hin hliðin er
sú að fijáls samkeppni snýr ekkert síður að framleiðsluöflunum,
vinnuafli og fjármagnseigendum, sem í sívaxandi mæli eru laun-
þegar. Launþegar reyna að hámarka hag sinn með því að bindast í
stéttarfélög og knýja þannig fram hærri laun og forgang að vinn-
unni. í æ ríkari mæli er mönnum að skiljast að hagsmunir starfs-
manna og fyrirtækja fara saman og að verðmæti fyrirtækja felst í
verðmætu vinnuafli. En auðvitað reyna fyrirtæki að hámarka hag
sinn - út á það gengur allt bröltið. Hvort heldur með sameiningu
við önnur fyrirtæki, kaup á ódýrari tækjum og vörum, bættri
nýtingu vinnuafls, eða með því að hækka vöruverðið.