Morgunblaðið - 22.02.2009, Síða 34

34 Landhelgisdeilur
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. FEBRÚAR 2009
Eftir Freystein Jóhannsson
freysteinn@mbl.is
H
eimir Hannesson segir upp-
haf þríeykisins mega rekja til
ræðu sem hann flutti á árs-
fundi Atlanzhafssamtakanna
(Samtök félaga áhugamanna
um alþjóðamál og samstarf
Atlanzhafsríkjanna í aðild-
arríkjum NATO – á Íslandi
Samtök um vestræna samvinnu) í Brüssel í sept-
ember 1973. „Þá voru brezk herskip á Íslands-
miðum og ástandið grafalvarlegt, ekki einasta
hættur á miðunum heldur töldum við sem vorum
hlynntir vestrænni samvinnu að átökin gætu stofn-
að í voða öryggistengslum Íslands við Atlanzhafs-
bandalagið og Ísland flæmzt úr samstarfi vest-
rænna þjóða.“
Ræðu sinni lauk Heimir svo: „Til þess að leysa
þann vanda sem við er að etja þurfa menn að skilja
hann. Ef hann er ekki leystur innan skamms tíma
kann að blasa við okkur öllum enn meiri vandi en
flesta kann að gruna með hinum alvarlegustu af-
leiðingum – og þá kann að verða of seint að tala um
einingu og samstarf.“
Málefni Íslands voru mjög til umræðu á þessum
fundi; menn fögnuðu samningum við Belga, Norð-
menn og Færeyinga og viðræðum við Þjóðverja,
sem voru með öðrum brag en stríðsandinn sem
ríkti í samskiptum Íslendinga og Breta.
Strax að fundinum loknum boðaði forseti sam-
takanna, Eugene Rostow, til leynifundar, þar sem
sett var á fót þríeyki til þess að vinna bak við tjöld-
in að lausn landhelgisdeilunnar. Auk Rostow og
Heimis var Frank Roberts í þríeykinu og í af-
skiptum af landhelgisdeilu Íslendinga og Þjóðverja
var helzti tengiliðurinn Karl Mommer forseti
þýzka þjóðþingsins; Bundestag.
Meginverkefni þríeykisins segir Heimir hafa
verið að koma á fundi forsætisráðherranna, Ólafs
Jóhannessonar og Edwards Heath. Aðgerðin
gekk undir dulnefninu „kvöldverðarboðið“
(dinnerappointment.) Mál voru hins vegar stál í
stál og því ekki auðvelt að koma slíkum fundi á.
Heimir segir að Ólafur Jóhannesson hafi lagt
áherzlu á að finna lausn á deilunni; bæði lagði
hún vopn upp í hendur Alþýðubandalaginu, sem
vildi umfram allt koma Íslandi úr NATO og
Bandaríkjaher burt af Íslandi og einnig voru
nokkrir þingmenn Framsóknarflokksins á þeirri
línu. Ólafur óttaðist að Ísland lenti utangarðs í
samstarfi vestrænna þjóða og ótti hans við Sov-
étríkin var meiri en orðin tóm. Hins vegar var
það ófrávíkjanlegt í huga hans að Bretar yrðu að
kalla herskipin heim áður en setzt yrði að samn-
ingaborði.
Sovétmenn skoðuðu bréfin
Heimir segir að Ólafur hafi haldið landhelg-
ismálinu algjörlega á sínu borði og hann viti ekki
til þess að hann hafi ráðgast við einn eða neinn í
eigin flokki, hvað þá samstarfsaðilana í rík-
isstjórn. Og Heimir var bundinn trúnaði.
Þeir þríeykismenn reyndu að hittast sem oft-
ast en aðalstarfið fór fram símleiðis og með
bréfaskriftum. Heimir segist fljótlega hafa feng-
ið sterkan grun um að bréf til hans væru opnuð í
erlendu sendiráði í Reykjavík.
-Hverju?
„Ég tel ástæðu til að ætla að Sovétmenn hafi
fylgzt með.“ Heimir brá á það ráð að láta stíla
bréfin á eiginkonu sína, en þau voru eftir sem áð-
ur opnuð og lesin. Eftir það var síminn aðalsam-
skiptatækið. Heimir segist hafa sagt Hallvarði
Einvarðssyn i, ríkislögreglustjóra, frá þeim grun
sínum að bréf hans bærust í erlent sendiráð og
væru opnuð þar og lesin áður en hann fengi þau í
hendur. Hvort og þá hvað ríkislögreglustjóri
gerði í málinu segist Heimir ekki vita.
Þorskastríðið harðnaði með hverjum deginum
og gekk maður undir manns hönd að fá Breta til
þess að kalla herskipin heim og ganga til samn-
inga. Joseph Luns, framkvæmdastjóri NATO,
beitti sér óspart, en einn var sá sem hann gekk
ekki hart að. Heimir segir að Luns hafi sagt hon-
um frá fundi þeirra Nixons Bandaríkjaforseta.
„Nixon á engan vin (eftir árásirnar á Hanoi)
nema Heath og ég hef ekki brjóst í mér til þess
að siga honum á sinn eina vin,“ sagði Luns og
skellihló.
Í Englandi fann Frank Roberts persónulegan
tengilið við Heath, sem var reyndar ekki sam-
flokksmaður forsætisráðherrans, heldur þing-
maður Verkamannaflokksins, James Well-
beloved að nafni. „Ekki amalegt nafn það fyrir
þingmann,“ skýtur Heimir inn í og hlær. Well-
beloved var úr sama kjördæmi og Heath og með
þeim góður persónulegur kunningsskapur.
Heimir segir, að hann hafi á fundum þeirra Ólafs
fundið hversu mikið Ólafi var í mun að fundi
þeirra Heath yrði komið á, þótt hann á hinn bóg-
inn gerði sér grein fyrir því að hann yrði að fara
varlega til þess að málið snerist ekki í höndum
Þríeykið í þorska
Bandaríkjamaðurinn Gregory
J. Scholten kemst að þeirri nið-
urstöðu í doktorsritgerð sinni
um þorskastríð Íslendinga og
Breta, að vinna „þríeykis“ Atl-
anzhafssamtakanna hafi skipt
sköpum varðandi lausn land-
helgisdeilnanna. Heimir Hann-
esson, sem hér segir frá
þríeykinu í fyrsta skipti, segir
að NATO-aðild Íslands og af-
skipti Bandaríkjamanna hafi
verið forsendur þess að samn-
ingar tókust í þorskastríðunum.
Sendimaðurinn Heimir Hannesson starfaði í persónulegu umboði Ólafs Jóhannessonar og var hluti
ATA-þríeykisins sem vann að lausn landhelgismálanna bak við tjöldin.
Undirskrift Einar Ágústsson, ut
inginn þremur vikum eftir fund
Viðræður Forsætisráðherrarnir Geir Hallgrímsson og Harold Wilson heilsast við upphaf við-
ræðna í London. James Callaghan utanríkisráðherra fylgist með. Ekki varð af samkomulagi.
Viðræður Forsætisráðherrarnir Ólafur Jóhanneson og Edward Heath
heilsast í upphafi landhelgisviðræðna í London. Þeir náðu samkomulagi.
hans; ríkisstjórnin hafði samþykkt skilyrt slit á
stjórnmálasambandi við Breta og allt tal um af-
skipti NATO af deilunni var eitur í beinum sam-
starfsflokksins í ríkisstjórn, Alþýðubandalagsins.
Heimir segir að á þessum afdrifaríku dögum
hafi Ólafur aldrei lýst áhyggjum af þingmönnum
Framsóknarflokksins, þeir myndu samþykkja
það sem hann legði til. Og hann virtist líka róleg-
ur yfir hótunum Alþýðubandalagsins um stjórn-
arslit „Þótt Lúðvík minn andmæli, þá gefur hann
eftir, þegar til kastanna kemur,“ hefur Heimir
eftir Ólafi.
Heimir segist aldrei hafa vitað til þess að Ólaf-
ur bæri bækur sínar saman við aðra trún-
aðarmenn. „Hafi hann gert það vissi ég ekki af
því. Ég bar atriðin jafnóðum undir hann, dag eft-
ir dag, og hann svaraði að bragði hvort kosturinn
væri fýsilegur eða ekki. Ég minnist þess ekki að
hann hafi tekið sér frest vegna einhverra atriða.
Og aldrei minnist ég þess að hann skrifaði eitt-
hvað hjá sér. Þegar ég sýndi honum bréf sem
okkur þríeykismönnum fóru í milli leit hann bara
yfir þau, en hann tók aldrei við neinu. Hann var
ákaflega varkár í þessu sem öðru.“
Hins vegar segist Heimir hafa vitað af trún-
aðarsambandi milli Ólafs og Gunnars Thorodd-
Morgunblaðið/RAX
200 mí
15. júlí Matthías Bjarnason
sjávarútvegsráðherra skrifar
undir reglugerð um 200 mílna
fiskveiðilögsögu.
24. janúar Geir H
til fundar við Haro
herra Breta. Samk
átökin á miðunum
20. janúar Freigáturnar sigla
út fyrir 200 mílurnar fyrir
sáttaumleitanir Josephs Luns,
framkvæmdastjóra NATO.
25. nóvember Brezkar
freigátur sigla inn fyrir
200 mílurnar til verndar
brezku togurunum.
15. nóvember Íslenzk varðskip skera
á togvíra brezkra togara. Brezk sendi-
nefnd kemur til Reykjavíkur, fundur
stendur aðeins í 40 mínútur.
13. nóvember
50-mílna samn-
ingurinn við
Breta rennur út.
15. október
Fiskveiði-
lögsagan
færð út.
19761975
Gregory J. Shelton í doktorsritgerð sem hann
varði við Nebraskaháskóla 1991:
Að lokum: allt það starf sem unnið var á vegum alþ
til að leysa fiskveiðideilurnar sýnir bæði styrk og takm
stofnana til að leysa úrlausnarefni á sviði alþjóðalaga
ara stofnana til að finna lausn kallaði á beina þáttöku
samtakanna og fyrir þeirra tilstilli komust menn að sa
James Wellbeloved, þingmaður
Verkamannaflokksins, til Heimis Hannessonar:
8. október 1973
Vinir mínir hérna megin hafsins eru einnig ánægðir
þinn þýðingarmikla þátt í að koma kvöldverðarboðinu
Henry A. Kissinger, utanríkisráðherra Bandaríkjan
Rostow:
13. ágúst 1975
Þakka bréf þitt frá 18. júlí og það góða starf sem þú
samtökin vinnið til að styrkja bandlagið þegar svo ma
þess að veikja það …
Fiskveiðideila Þjóðverja og Íslendinga er eitt þessa
bandamanna sem við vonum að menn finni farsæla la
vita hverju dr. Mommer svarar.
James Callaghan, utanríkisráðherra Breta, til Euge
3. marz 1976
Þakka þér fyrir bréfið frá 5. febrúar, þar sem þú tíu
félagar þínir í Atlanzhafssamtökunum hafið lagt af m
lausn á fiskveiðideilu okkar og Íslendinga …
Meðan við náum ekki saman sjálfir er starf ykkar ti
okkur að komast að sanngjörnu samkomulagi vel þeg
Eugene V. Rostow í svarbréfi til Heimis Hannesson
ir bar lof á hann og þakkaði honum starf hans að la
veiðideilnanna:
28. júní 1976
Auðvitað gladdi bréf þitt mig og mér þykir vænt um
sanna hetja framtaksins. Þú misstir aldrei móðinn. Þú
því að leita lausna. Og framvindan sýndi að þú hafðir
Þetta skrifuðu þe