Saga - 2003, Page 144

142
HELGISKÚLIKJARTANSSON
Hvað var svona merkilegt við þjóðveldið ?
Þótt Tómas Ingi gorti ekki af víkingum, þá þykir honum sinn fugl
fagur þar sem þjóðveldið er. Hann kennir það við „gerjun á sviði
lýðræðis og réttarfars" og telur það marka þjóðveldinu „mikla
sérstöðu meðal evrópskra miðaldasamfélaga" að þar „þróaðist
stjórnarform sem minnir um margt á lýðræði síðari tíma og
byggði á þátttöku þegnanna í löggjöf ..." (bls. 7).
Að „gerjun" þjóðveldisins hafi borið ávöxt í réttarfari styðst við
tvö dæmi. Annars vegar „að samkvæmt íslenskum lögum
þjóðveldisins var ekki til dauðarefsing" (bls. 21) - sem er út af
fyrir sig nokkuð rétt (aðeins þrælum gat verið skylt að refsa með
lífláti), en fjarskalega villandi fróðleikur ef ekki fylgir með að
þjóðveldið var blóðhefndasamfélag sem bæði gat dæmt saka-
menn réttdræpa og viðurkennt réttmæti hefndarvíga án þess að
dómur gengi fyrst. Að almannavaldið sjálft sjái ekki um fram-
kvæmd refsinga, t.d. líflát óbótamanna, það er varla nýsköpun
íslenska þjóðveldisins, heldur frumstætt einkenni sem hélst hér
lengur en í grannlöndunum.
Hitt réttarfarsatriðið er að „á öndverðu tímabili þjóðveldisins
mótaði íslenskt samfélag með lagasetningu eins konar hæstarétt,
löngu áður en sú hugsun varð til í réttarfarsheimspeki megin-
landsins" (bls. 20), og er þar átt við fimmtardóm. Hann var
vissulega frumleg nýsköpun og merkileg. En hæstiréttur var hann
ekki, eða eiginlegt „æðra dómsstig", því að hann hafði engan rétt
til að hnekkja niðurstöðum lægri dómstóla. Því aðeins að mál
strandaði óútkljáð í fjórðungsdómi var hægt að taka það upp aftur
í fimmtardómi, og því verður tæpast líkt við áfrýjun í nútíma-
réttarfari.9
Þetta eru smáatriði, aðalatriðið er hins vegar hvort stætt sé á
túlkuninni um lýðræði og þátttöku þegnanna í löggjöf. Það er
9 Rætumar að hæstarétti sem æðsta áfrýjunardómstól hvers nútímaríkis veit
ég ekki betur en liggi í persónulegu dómsvaldi konunganna, sem aftur átti
sér fyrirmynd í síð-rómversku keisaravaldi. En fimmtardómslög voru víst
sett löngu áður en lögspekingar Evrópu fóm að heimfæra Rómarrétt upp
á konungsvaldið eftir reglunni rex est imperator iti regno suo - „konungur
hefur keisaravald í eigin ríki".