Saga - 2003, Side 212

210
RITDÓMAR
helstu áherslu- og stefnubreytingar ritraðarinnar sem þar koma fram. Þar
næst kemur inngangur Más Jónssonar. Síðan koma sjálfar dóma-
bækurnar (bls. 39-386). A eftir þeim fylgja athugasemdir við texta, þa
málaskrá, skrá yfir myndir og að lokum heimildaskrá. Eftir því sem ég
best veit er þetta í fyrsta skipti sem ráðist er í útgáfu af þessu tagi, þ.e. á
dómabókum/prótókoll eins tiltekins sýslumanns. Ástæðan fyrir því að
bækur Markúsar urðu fyrir valinu virðist fyrst og fremst tengjast fyrn
rannsóknum Más Jónssonar, Blóðskömm á íslandi 1270-1800 og Dulsmál
1600-1900: fjórtán dómar og skrá (bls. 32). Það er í sjálfu sér ekki nauð-
synlegt að færa einhver ákveðin rök fyrir vali á dómabókum Markúsar,
frekar en á dómabókum einhverra annarra sýslumanna á fyrri helmingi
18. aldar. Dómabækur Markúsar virðast í megindráttum ekki vera fra-
brugðnar dómabókum þeirra Vigfúsar Hannessonar í Árnessýslu
1697-1705 og Guðmundar Sigurðssonar í Snæfellsnessýslu 1735-1739.
Það sama á reyndar við um dómabækur annarra sýslumanna í þessum
tveimur sýslum á 18. öld, en ég hef farið ýtarlega í gegnum allar varð-
veittar dómabækur úr þeim frá 17. og 18. öld. Hér á ég við fjölbreytileika
þeirra mála sem sýslumenn hafa haft afskipti af. í þessu liggur kannski
styrkasta röksemdin fyrir útgáfu á dómabókum Markúsar, þær hafa ekki
afgerandi sérstöðu umfram aðrar dómabækur. og gefa lesandanum þvl
góða hugmynd um hvers konar heimild dómabækur íslenskra sýslu-
manna eru. Dómabækurnar eru merkileg heimild. í þeim birtist „raun-
veruleiki" daglegs lífs, þær segja til um félagslegt taumhald og siðferðis-
vitund yfirvalda og almennings og þær aðferðir sem notaðar voru til að
refsa þeim sem brutu af sér. Utgáfa á þeim með einum eða öðrum hætti er
þarft verkefni. Einhvers staðar verða menn að byrja og dómabækur
Markúsar eru ekki síðri kostur en hver annar. Frekari rök fyrir að velja
dómabækur Markúsar umfram flestar aðrar eru að þær ná yfir 18 ara
tímabil og geta því t.d. nýst við rannsóknir á réttarfarsþróun og réttar-
farsbreytingum á því tímabili. Rannsókn á bókum Markúsar getur einnig
gefið einhverja mynd af þroskaferli hans sem embættismanns og sýnt
fram á hvort og með hvaða hætti ný réttarfarsákvæði höfðu áhrif á starf
Markúsar og ekki síst hvaða áhrif þessar breytingar höfðu fyrir þá ein-
staklinga sem komu fyrir rétt. Á fyrri hluta 18. aldar eru það aðeins
dómabækur Orms Daðasonar í Dalasýslu, varðveittar frá 1717-1742, sem
gefa möguleika á svipuðum rannsóknum. Dómabækur annarra sýslu-
manna ná yfir skemmri tímabil. Samanburðarrannsóknir á embættis-
færslum þeirra Markúsar og Orms væru athyglisverðar með tilliti til arnt-
mannsinstrúks frá 1718 og stiftamtmanssinstrúks frá 1720, en skv. þeim
áttu réttarfarsákvæði eftirleiðis að fylgja Norsku lögum Kristjáns V í stað
Jónsbókar og þeirrar réttarvenju sem hafði skapast í landinu. Hvað varðar
rannsóknir á dómabókum ákveðinna sýslumanna, má benda á að bækur
Bjarna Halldórssonar sýslumanns í Húnavatnssýslu eru varðveittar fra