Ný saga - 01.01.1995, Blaðsíða 6

Guðni Thorlacius Jóhannesson
Ritgerð þessi
vann til verð-
launa í ritgerða-
samkeppni sem
Sögufélag,
Sagnfræðinga-
félag íslands og
Sagnfræði-
stofnun efndu
til í tilefni hálfrar
aldar afmælis
íslenska
lýðveldlslns
Sfldarævintýrið í
Hvalfírði 1947-48
íldveiðarnar í Hvalfirði veturinn
1947-48 hafa verið sveipaðar ljóma.*
Uppgripin voru mikil - og óvænt. At-
burðarásinni verður lýst hér. Fyrst verður
tæpt á forsögunni, svo verður fjallað um afla-
brögð í Kollafirði veturinn 1946^47 og áætl-
anir um stórauknar sildveiðar við landið. Síð-
an snýst sagan um „síldarævintýrið í Hval-
firði“, en þeim, sem að veiðunum komu, þótti
og þykir sú nafngift eiga einkar vel við.
Hvenær hófst veiðin? Hvernig aflaðist?
Hvar héldu skipin sig einkum? Hversu marg-
ir voru á vertíðinni og hvernig var að vera á
Hvalfjarðarsíld? Hver varð hagnaðurinn og
hvernig skiptist hann? (Varð ekki örugglega
hagnaður af veiðunum?)
Síðast en ekki síst verður gerð grein fyrir
eftirköstunum. Eftir að veiðarnar hófust var
róið að því öllunr árum að nýta aflann betur í
framtíðinni. En risaköstin í Hvalfirði komu
ekki aftur. Ævintýrið var einstakt.
Síldarmannagötur og
kafbátagirðingar
Örnefni benda til að fyrr á öldum hafi síld
verið veidd í Hvalfirði. Upp úr Botnsvogi í
firðinum eru Síldarmannabrekkur og í þeim
eru Sildarmannagötur, forn leið yfir í Skorra-
dal. Við voginn gengur grjótnef út á fjörurnar
og hefur getum verið leitt að því að menn hafi
hlaðið garð þar fram úr, notað hann við ádrátt
og hirt fenginn þegar fjaraði. Það rennir stoð-
um undir þessa kenningu að í Grafarvogi eru
leifar af fornum garði af þessari gerð og er
hann kenndur við síldarmenn.1 Einar Bene-
diktsson skáld leiddi hugann liklega að þessu
rétt fyrir síðustu aldamót og var stórhuga að
vanda. Benedikt Sveinsson, vinur hans og að-
dáandi, skrifaði frændfólki sínu norður í Ping-
eyjarsýslum árið 1898:
Einar Benediktsson hefir keypt jarðir
nokkrar í Mosfellssveit. í þeirri landareign
er vogur einn er Grafarvogur heitir. Geng-
ur oft síld í hann og lax og má hæglega
girða voginn og loka allt inni.2
Mörg þúsund tunnur af síld, sem veiddist í
Faxaflóa, voru saltaðar árið 1919, en það ár,
fyrsta árið eftir fyrri heimsstyrjöld, var fram-
boð af síld á mörkuðum í útlöndum mun
meira en eftirspurnin, þannig að mikið af síld
frá íslandi seldist ekki. Þeir, sem söltuðu við
Faxaflóa, urðu fyrir „stórkostlegu tapi“, segir
í bók Ásgeirs Jakobssonar um Óskar Hall-
dórsson sfldarútvegsmann.’ Aftur var mikið
veitt í flóanum árið 1935, en vonl var að salta
sildina og þurfti að fleygja allt að helnringi
aflans þegar að landi var komið. Síldarverk-
smiðjur vantaði svo hægt væri að taka síldina
í bræðslu og sumir útgerðarmenn sökuðu
áhrifamenn í sfldarútvegi um að sjá aðeins
sfld fyrir norðan land. Haraldur Böðvarsson á
Akranesi hafði þetta eftir Finni Jónssyni al-
þingismanni:
Þeir sjá engir neitt nema Norðurlandssíld-
ina. Mammon góðu áranna hefur farið
með þá eins og Magnús sálarháski með tík-
ina sína - tekið þá með sér upp á fjall, glennt
upp á þeim augun og látið þá horfa sig star-
blinda - ekki reyndar í gróðrar- heldur
gróðasólina.4
Ingvar Vilhjálmsson útgerðarmaður sagði að
frá árinu 1935 hefði síld veiðst í víkum við
sunnan- og vestanverðan Reykjanesskaga að
4