Ný saga - 01.01.1995, Blaðsíða 63

Siðferðilegar
fyrirmyndir á 19. öld
hverfinu. Heltekin af einstæðingsskap og sorg
komust þau fljótt að því að þau yrðu að þreyja
þorrann og góuna hvað sem tautaði og raul-
aði. Það átti fyrir Lárusi að liggja að vera
sendur til ættingja sinna í Eyjafirði á meðan
faðir hans sótti sjóinn:
Þegar faðir minn fór að heima, fann ég til
einstæðingsskapar. Ég hafði ekki samþýðst
neinum á heimilinu svo vel, að ég gæti flú-
ið til hans með áhyggjur mínar og smásorg-
ir, nema þá helst smalanum, en hann var
sjaldan heima. Það var svo sárt að sjá af
pabba, að ég hefði naumast fundið meira
til eða hljóðað hærra, þó að rekinn hefði
verið í mig hnífur.12
Lárus minnist þarna á smalann en smala-
mennska og ýmislegt tengt sauðfé var einmitt
starf sem börn þurftu að sinna strax 5-7 ára
gömul og eins og fram kemur í tilvitnuninni
hér að ofan voru þessi störf unnin fjarri heim-
ilinu. Þetta var mikilvægur þáttur í lífi barna
og hafði úrslitaáhrif á velferð þeirra. Það var
ekki nóg með að þeim hafi verið haldið stíft
til vinnu heldur gat þessi hlutdeild þeirra í
daglegu lífi heimilisins orðið þeim nánast of-
viða og þá sérstaklega þegar atburðir eins og
dauði ættingja og vina bættist við reynslu
þeirra. Á þessu aldursskeiði fengust börn gjarn-
an við störf sem ekki útheimtu mikið sam-
neyti við annað fólk, umstang við búsmalann
og sendiferðir sem aldrei ætluðu að taka enda.
Sigurður Jónsson (f. 1863) sem ólst að
mestu upp í Fljótshlíð í garði efnaðra foreldra
sinna segir svo frá reynslu sinni:
Brátt var farið að nota mig til vinnu. Þegar
ég var níu ára gamall mátti ég smala kvíán-
um sem voru mjög óþægar. Fóru þær inn
um allar heiðar. Ég var látinn ríða púlshest-
unum, sinn daginn hverjum, því smala-
mennskan var hörð á hestunum í bröttum
heiðum.... Á þessurn stöðum á ég nrörg tár.
Þegar vantaði af ánum, var ég ávallt rekinn
aftur að leita, oft undir nóttina. Stundum
varð leit sú árangurslaus og kom það fyrir,
að ég fann ekki ærnar og þær sluppu alveg
úr kvíunum. Faðir minn, sem var rnjög
ónærgætinn, rak mig eitt sinn að leita, er
aðrir fóru að hátta, út í myrkur og þreif-
andi þoku. Ég fór grátandi af stað, upp fyr-
ir túngarðinn og lagðist þar niður.11
Mynd 3.
Lárus J. Rist iýsir vel
kvíða og einstæðings-
skap barna vegna
erfiðra lífsskilyrða á
öldinni sem leið.
Lárus varð mikill
iþróttamaður.
Hér er hann árið 1907
reiðubúinn að synda
yfir Eyjafjörð.
Móðir Sigurðar sendi síðan vinnukonu eftir
honum og hann var leiddur heim í angist
sinni. Þessi lýsing varpar ljósi á annan þátt í
lífi barna, hinn stranga aga sem þau bjuggu
við. í reynd var nauðsynlegt að börn lytu
ströngum aga vegna þess að fullorðnir höfðu
takmarkaðan tíma til að liðsinna og hjálpa
þeim.
Fullyrða má að það hafi aukið mjög á ein-
stæðingsskap barnanna að þurfa að takast á
við störf sem einangruðu þau frá öðrum
heimilismönnum. 1 ofanálag höfðu þau feng-
ið í veganesti misjafnlega stóran skammt af
drauga-, álfa- og tröllasögum. Pétur Jóhanns-
son (f. 1864) fjallar um þennan veruleika sem
hvíldi þungt á herðum hans þegar hann varð
að byrja smalamennskuna:
Það var því ekki nerna eðlileg afleiðing af
því, sem hér er sagt, að þegar að því kom,
61