Ný saga - 01.01.1995, Síða 72

Sigurður Gylfi Magnússon
Ásókn íslenskra
barna og fullorð-
inna á 19. öld í
fornar bókmenntir
þjóðarinnar gerði
það að verkum
að fólk átti auð-
veldara með að
ná tökum á raun-
veruleikanum
Hér kemur Sæmundur að kjarna málsins. Það
má gera því skóna að þessi mynd sem hann
dregur upp af persónulegri reynslu sinni og
kynnum af fornsögunum skýri jafnframt
hvers vegna kirkjunni hnignaði svo á 19. öld
að hún varð mun áhrifaminni í lífi fólks en
vænta mátti þegar litið er á ýmsa starfsemi
hennar á tímabilinu. Það er að minnsta kosti
ljóst að áhrifa sagnanna gætti mjög í lífi barna
og unglinga á 19. öldinni og reyndar alls þorra
almennings. Það má því fullyrða að þessi þró-
un hafi verið óhjákvæmileg. Börn fjarlægðust,
og sögðu síðan skilið við, siðferðilegar fyrir-
myndir kirkjunnar og sóttu í ríkara mæli til
sagnanna eftir fyrirmyndum. Þær fyrirmyndir
stóðu börnum einfaldlega miklu nær og voru
þeim mun auðskiljanlegri en þær sem kirkjan
hélt á loft. Veraldlegt lesefni af því tagi sem
hér hefur verið gert að umtalsefni varð því
börnum mikið lífakkeri í hörðum heimi. I því
gátu þau fundið Ieiðbeiningu um hvernig þau
ættu að taka á erfiðleikum lífsins og hvernig
þau gætu mótað líf sitt eftir siðaboðskap
sagnanna.
Nýjar leiðir
Ásókn íslenskra barna og fullorðinna á 19.
öld í fornar bókmenntir þjóðarinnar gerði
það að verkum að fólk átti auðveldara með
að ná tökum á raunveruleikanum. Sögurnar
og boðskapur þeirra kenndu börnum að
ganga til móts við lífið af æðruleysi, hversu
þungbært sem það var. Þær hjálpuðu þeim að
taka örlögum sínum og bera höfuðið hátt.
Þrátt fyrir ranglæti og aðra þungbæra reynslu
þyrftu þau ekki að láta í minni pokann fyrir
neinum. í hversdagslífinu fengu þau tækifæri
til að taka þátt í sams konar raunum og for-
feður þeirra glímdu við í íslendingasögunum.
Sögurnar kenndu þeim hvernig ætti að fást
við lffsvandann.
En fyrirmyndirnar sem sögurnar gáfu
börnum urðu einnig hvati þess að þau tileink-
uðu sér fjölmargt annað í íslenskri menningu
sem annars hefði með öllu farið framhjá
þeim. Það fer ekkert á milli mála að læsi var
mun almennara hér en í flestum ef ekki öllum
bændasamfélögunr Evrópu á sama tíma.
Skýringarinnar er meðal annars að leita í
þessari innri þörf fyrir að hverfa inn í ímynd-
aðan heim sagnanna og flýja þannig harðræði
daglegs lífs. Leitin að fyrirmyndum varð að
sjálfsögðu ekki mjög árangursrík fyrr en
börnin höfðu náð fullum tökum á lestri. Þetta
samhengi milli hversdagslegrar reynslu
barna, þarfar fyrir skýrar fyrirmyndir og al-
mennrar útbreiðslu læsis skýrir að miklu leyti
menningarlegan styrkleika bændasamfélags-
ins á 19. öld. Þar mætti ætla að kirkjan hefði
gegnt miklu og uppbyggilegu hlutverki en hér
hafa verið færð rök að því að hún hafi þvert á
móti orkað hamlandi eða jafnvel íþyngjandi
fyrir lífsþroska barna og áhrifa hennar hafi
fyrir bragðið gætt minna en kirkjusagnfræð-
ingar hafa haldið fram.
Það fer liins vegar ekkert á milli mála að
kirkjan hafði mikil áhrif á allt daglegt líf
barna og fullorðinna á 19. öldinni eins og
ýmsir kirkjusögumenn hafa réttilega bent á.
Það verður þó ekki hjá því komist að gera til-
raun til að skýra hvers vegna kirkjan missti
flugið á tímabilinu eins og flestir virðast vera
sammála um. Niðurstaða þessarar greinar er
sú að skýringanna sé að leita í lffi einstakling-
anna og athöfnum þeirra. Þó svo að brýnt sé
að átta sig á hugmyndafræðilegum hræringum
ti'úarbragðanna verður að taka með í reikn-
inginn hvernig þessum hugmyndum var tekið
af þeim sem komust í snertingu við þær. Hér
koma sjálfsævisögur og dagbækur að góðum
notum þar sem þær veita okkur mikilvæga
innsýn í hversdagslíf fólks fyrr á tíð. Breyting-
ar á trúariðkun á íslandi verða því ekki rakt-
ar til einhverra óljósra hugmynda um þjóðfé-
lagsbreytingar á borð við þéttbýlismyndun og
umskipti í efnahagslífinu sem höfðu ærið mis-
munandi áhrif á líf almennings. Svarsins hlýt-
ur fyrst og fremst að vera að leita hjá einstak-
lingunum sjálfum og þeim fyrirmyndum sem
þeir völdu sér.
70