Ný saga - 01.01.1997, Síða 59

Gunnar F. Guðmundsson
Guði til þægðar eða
höfðingjum í hag?
Níu alcLirfrá lögtöku tíundar á Islandi
issur biskup [ísleifsson] var ástsælli
af öllum landsmönnum en hver mað-
ur annarra, þeirra er vér vitum hér á
landi hafa verið. Af ástsæld hans og tölum
þeirra Sæmundar [fróða Sigfússonar], með
umráði Markús lögsögumanns, var það í
lög leitt, að allir menn töldu og virtu allt fé
sitt og sóru, að rétt virt væri, hvort sem var
í löndum eða í lausaaurum, og gerðu tíund
af síðan. Það eru miklar jartegnir, hvað
hlýðnir landsmenn voru þeim manni, er
hann kom því fram, að fé allt var virt með
svardögum, það er á íslandi var, og landið
sjálft og tíundir af gervar og lög á lögð, að
svo skal vera, meðan ísland er byggt.1
Þannig lýsti Ari fróði tildrögum þess að ís-
lendingar fóru að telja fram eignir sínar til
skatts. Ekki er vilað nákvæmlega hvenær
þessi atburður gerðist. í einu handriti tíundar-
laganna (AM 347 fol.) eru þau sögð lögtekin
þegar liðin voru 1096 ár frá fæðingu Jesú
Krists og síðan bætt við: „á sextánda ári bisk-
upsdóms virðulegs herra Gissurar Skálaholts-
biskups“, en það gefur ártalið 1098. Hér virð-
ast komnar mótsagnir í einni og sömu setn-
ingu. Annálum ber hins vegar flestum saman
um að tíund hafi komist á 1097.2 í fræðiritum
og yfirlitsverkum eru bæði ártölin 1096 og
1097 viðurkennd, en þó sýnist síðara ártalið
hafa vinninginn.3
Ari fróði líkti því við jarteikn að Gissuri ís-
leifssyni skyldi takast að fá landsmenn til að
játast undir skattgreiðslur og bar við ástsæld
biskupsins. Hann lét þess ekki getið sem þó
átti að vera á vitorði flestra kennimanna á
þeim tíma að tíund var guðslög, „því að það
var ekki maður heldur drottinn sjálfur sem
stofnaði til hennar“, eins og komist var síðar
að orði í kirkjulögum.4 Fræðimenn hafa tekið
söguskýringu Ara með fyrirvara og telja aðr-
ar ástæður nærtækari, einkum efnahagslegar.
Það mál verður rætt nánar, en fyrst er rétt að
víkja að inntaki tíundarlaganna og fram-
kvæmd þeirra.
Framtal og lögskil
Tfundarlögin ásamt nýmælum er að finna í
Grágás, lögbók þjóðveldisaldar. Þau voru síð-
ar tekin upp í kristinrétt hinn nýja, sem sam-
þykktur var fyrir Skálholtsbiskupsdæmi 1275,
og héldust lítið breytt fram yfir siðaskipti.5 í
lögunum er að finna nákvæma lýsingu bæði á
framtali eigna og tilhögun greiðslunnar. Allir
hreppsbúar 16 ára og eldri, konur jafnt sem
karlar, áttu að vinna eið að fé sínu á haust-
samkomu sem haldin var á tímabilinu þegar
þrjár vikur lifðu sumars og til fyrsta sunnu-
dags í vetri. Eignin var miðuð við næstu far-
daga á undan. Ef hún óx hvorki né þvarr um
meira en 100 álnir („tíu tigum“), var eiðurinn
unninn þriðja hvert ár. Fimm hreppsbúar
voru til þess skipaðir að sjá eiða að mönnum
á samkomunni. Griðmenn virðast þó hafa tí-
undað eign sína með eiðstaf á öðrum tímum.
Eiðurinn fór fram með þeim hætti að greið-
andinn tók í hönd sér guðspjallabók eða kross
og nefndi votta „í það vætti, að eg vinn lögeið
að bók, og segi eg það Guði að eg á svo fé sem
eg hefi nú talið eða minna“.6
Nokkrar eignir voru undanþegnar tíund. í
fyrsta lagi var allt það fé sem áður hafði gefið
verið til vegsemdar guði og dýrlingum hans
eða „til guðsþakka“, hvort sem það fé hafði
verið lagt lil kirkna, brúa eða sáluskipa
(ferja). I öðru lagi þurftu prestar ekki að telja
fram til skatts bækur, messuskrúða og aðra
hluti sem notaðir voru við guðsþjónustu. En
annað fé skyldu þeir líunda. Búsafleifar, það
Mynd 1.
Kirkjuklukka frá
Hálsi í Fnjóskadal
frá 12. öld með
rómönsku lagi.
57